आरिफ शेख
गेल्या आठ दिवसांपासून रशिया आणि युक्रेनमध्ये युद्ध सुरू आहे. त्याची झळ जगाला बसली आहे. अमेरिकेसह अन्य देशांनी दिलेल्या इशाऱ्याचा रशियावर अजूनतरी काहीच परिणाम झालेला नाही. जर्मनी, फ्रान्ससह अन्य देशांनी लष्करी सामग्री पाठविली असली, तरी थेट सैन्य युद्धात उतरविलं नाही. अशा परिस्थितीत युक्रेन-रशियातील युद्धाचं रूपांतर तिसऱ्या महायुद्धात होईल का? अशी भीती व्यक्त होत आहे.
रशिया आणि युक्रेनमधील युद्ध थांबविण्यासाठी संवादाचे दरवाजे खुले असले, तरी संवादासाठी अटी घातल्याने त्यातून अद्याप काहीच साध्य झालेले नाही. युद्धाची झळ हजारो किलोमीटरवरच्या भारतातील छोट्या गावातील सामान्यांना बसली आहे. जगातील कोणतेही राष्ट्र युद्धाच्या चटक्यापासून दूर नाही. सामान्य नागरिकांचा युद्धाशी थेट संबंध नसला, तरी त्यांना युद्धाची अप्रत्यक्ष झळ बसतं आहे. या परिस्थितीत भारतासह जगातील सर्वसामान्य नागरिकांना या वादाशी थेट संबंध नसला तरी या युद्धात त्यांचा रस वाढत आहे. अनेक प्रकारचे प्रश्न त्यांच्या मनात एकाच वेळी घुटमळत आहेत.
या युद्धाचं जागतिक युद्धात रूपांतर होईल का? जर महायुद्ध झालं, तर अमेरिकेची भूमिका काय असेल? महायुद्धानंतर काय होईल? या युद्धात भारताची भूमिका काय असेल? भारत आणि रशियाची मैत्री कायम राहील? भारत यापुढेही रशियाला साथ देईल का? जागतिक युद्धात चीन आणि पाकिस्तानची भूमिका काय असेल? या प्रश्नांच्या उत्तरांत रशिया आणि युक्रेनमधील युद्धाचं तिसऱ्या जागतिक महायुद्धात रूपांतर होईल की नाही, याचं उत्तर दडलं आहे. रशिया-युक्रेन युद्ध जागतिक युद्धाच्या दिशेनं जात आहे, असं वाटत असलं, तरी जगाला तिसऱ्या महायुद्धाचा धोका नाही. यामागचं मोठं कारण म्हणजे रशिया हा अणुशक्ती असलेला देश आहे. त्यात मोठ्या प्रमाणात आण्विक क्षेपणास्त्रे आहेत.
दुसरीकडं, युक्रेनला पाठिंबा देणाऱ्या अमेरिका आणि अनेक पाश्चात्य देशांकडं अणुबॉम्बचा साठा आहे. अशा परिस्थितीत, दोन्ही बाजूंना अण्वस्त्र वापरण्याचे दुष्परिणाम आणि त्याच्या मर्यादा चांगल्याच माहीत आहेत. त्यामुळे या युद्धाचं महायुद्धात रूपांतर होण्याची शक्यता कमी आहे; मात्र अमेरिका आणि पाश्चात्य देश रशियावर आणखी कठोर निर्बंध लादू शकतात. रशियावर त्याचा परिणाम भयानक असेल. रशिया जगातील अनेक देशांपासून वेगळा पडेल. रशियाच्या हितावर याचे दूरगामी परिणाम होतील. गेल्या काही दिवसांतच त्याचे दृश्य परिणाम दिसायला लागले आहेत. रशियाची जगाने कोंडी केली आहे. आंतरराष्ट्रीय फुटबॉल संघटनेतून रशियाची हकालपट्टी करण्यात आली आहे. जगातील अनेक देशांनी रशियाची दुकाने बंद करायला सुरुवात केली आहे. रशियन गहू व अन्य धातूंची आयात थांबविली आहे.
रशिया आणि युक्रेनमध्ये संघर्ष सुरू झाल्यापासून अमेरिकेचे अध्यक्ष ज्यो बायडेन यांनी रशियाला वारंवार इशारे दिले आहेत. त्याचबरोबर आपल्या कोणत्याही कृतीपासून रशिया भडकणार नाही, याचीही दक्षता घेत आहेत. आमचे किंवा “नाटो’चे सैन्य युक्रेनमध्ये प्रवेश करणार नाही. अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षांचे हे विधान युद्धाच्या काळात खूप महत्त्वाचं आहे. विशेष म्हणजे अमेरिकेच्या अध्यक्षांचे हे वक्तव्य अशा वेळी आले आहे, जेव्हा पुतीन यांनी त्यांच्या आण्विक विभागाला हाय अलर्टवर ठेवले आहे. रशिया आणि अमेरिका हे युद्ध युक्रेनच्या बाहेर नेण्यास इच्छुक नसल्याचे यावरून दिसून येते. त्यामुळे महायुद्ध संभवत नाही. रशियानं युक्रेन जिंकले, तरी रशियाचा त्रास कमी होणार नाही. युक्रेनमध्ये ज्या प्रकारे राष्ट्रवादाचा जन्म झाला. त्यातून रशियाचे अध्यक्ष पुतीन हे खलनायक म्हणून पुढे आले आहेत.
यामुळेच युक्रेनची राजधानी किव्हमधील सामान्य युक्रेनियन नागरिक आपल्या देशाच्या सुरक्षेसाठी शस्त्रं घेऊन रस्त्यावर उतरले आहेत. रशियाने युक्रेन जिंकून तिथे आपल्या मर्जीचे सरकार स्थापन करण्यात यश मिळवले तरी त्या रशियन समर्थक सरकारवर युक्रेनियन जनतेचा किती विश्वास असेल, हा मोठा प्रश्न आहे. त्याचे कारण रशियावर नाराज असलेल्या युक्रेनमधील नागरिकांची संख्या पूर्वी आठ टक्के होती, ती आता ऐंशी टक्क्यांवर गेली आहे. युक्रेनवर रशियाने आक्रमण केल्याचे तसंच तिथे माजी अध्यक्षांचे पुनर्वसन करण्याचा घाट असला, तरी युक्रेनची जनता ते मान्य करणार नाही. या युद्धानंतर रशियाने युक्रेनमध्ये आपले सैन्य ठेवले, तर तिथे राष्ट्रवाद अधिक हिंसक रूप घेऊ शकतो. युक्रेनियन लोक त्यांच्या देशात रशियन सैनिकांना अजिबात सहन करू शकत नाहीत. युक्रेनच्या राजकारणात रशियन हस्तक्षेप पुतीनसाठी कोणत्याही प्रकारे चांगला ठरणार नाही. अशा स्थितीत युक्रेनमध्ये रशियासमोर नव्या प्रकारचे आव्हान उभे राहणार आहे. रशिया आणि युक्रेनियन यांच्यात नवीन संघर्ष निर्माण होईल. तो रशियासाठी धोकादायक ठरेल, विशेषत: पुतीन यांच्या सत्तेसाठी.
युद्धानंतर रशियावर अमेरिका आणि पाश्चात्य देशांकडून आणखी कठोर निर्बंध लादले जातील. रशियासाठी हा वाईट दिवसापेक्षा कमी नसेल. रशिया-युक्रेन युद्धात भारताची भूमिका काय असावी यावर मतमतांतरं आहे. भारताला लागणारी 60 ते 70 टक्के संरक्षण उपकरणं रशियाकडून आयात केली जातात. सुरक्षा उपकरणांच्या बाबतीत भारत रशियावर मोठ्या प्रमाणावर अवलंबून आहे. अशा स्थितीत भारताने रशियाच्या बाजूने झुकणे स्वाभाविक असले, तरी भारताने चीनसारखे रशियाचे समर्थन केलेले नाही. युद्ध दीर्घकाळ चालले, तर भारतासाठी परिस्थिती अधिक गुंतागुंतीची होईल. संयुक्त राष्ट्रात ज्या प्रकारे रशियाचा निषेध केला जात आहे, जगातील इतर देश रशियाच्या विरोधात एकत्र येत आहेत, हे पाहता भविष्यात भारताच्या समस्या वाढतील. भारताचे पाश्चात्य देश आणि अमेरिकेशी अतिशय जवळचे संबंध आहेत. अशा परिस्थितीत भारतीय परराष्ट्र धोरणासमोर आतापर्यंतचे सर्वात मोठे आव्हान उभे राहिले आहे.
भारताच्या परराष्ट्र धोरणापुढील मोठे आव्हान ते संयुक्त राष्ट्रात रशिया आणि अमेरिका यांना कसे सहभागी करून घेते, हे असेल. संयुक्त राष्ट्रांची कठोर भूमिका पाहता चीनही रशियाला फारशी साथ देत नाही. प्रत्येक मंचावरून रशियाच्या भूमिकेचं समर्थन करण्याऐवजी चीन समस्या सोडवण्यासाठी संवाद आणि शांतता यावर भर देत आहे. चीनने कोणत्याही मंचावर रशियाच्या युद्धाचं समर्थन केलेले नाही. रशियाऐवजी चीन संयुक्त राष्ट्रांच्या सुरात सामील झाला आहे. यामागे चीनवर संयुक्त राष्ट्राचा दबाव आहे. अशा स्थितीत रशिया पूर्णपणे एकाकी पडल्याचे दिसत आहे. त्यामुळे युद्धाचे रूपांतर जागतिक महायुद्धात होण्याची सूतराम शक्यता नाही आणि युक्रेनच्या भूमीच्या बाहेर ते जाणार नाही, यावर रशिया ठाम आहे. रशिया युक्रेनचा ताबा घेऊन नंतर स्थानिक नेत्यांच्या हवाली युक्रेनची सत्तासूत्रं सोपवण्याची शक्यता आहे.