– नित्तेंन गोखले
अमेरिकन गुप्तचर संस्था सीआयए (सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सी) गेली अनेक दिवस चर्चेत आहे, ती यूट्यूब आणि सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म टेलिग्रामचा वापर करून रशियन लोकांची गुप्त माहितीदार म्हणून भरती करण्यासाठी.
हॅरी एस. ट्रुमन अमेरिकेचे अध्यक्ष असताना त्यांनी 1947 दरम्यान राष्ट्रीय सुरक्षा कायदा पास केला आणि सीआयए गुप्तचर संस्थेची स्थापना झाली. यासाठी संरक्षण तज्ज्ञ, राज्य सरकारे आणि देशातील जनतेचे विचार लक्षात घेण्यात आले. सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सी ही जगातील सर्वात अत्याधुनिक संसाधने व मानवी बळ असलेली गुप्तचर संस्था आहे. एकूण 75 वर्षे अस्तित्व टिकवून असलेल्या या संस्थेबाबत कौतुकास्पद गोष्टींबरोबरच अनेक नकारात्मक पैलूदेखील वादविवादाचा विषय बनतात. अटकेत असलेल्या आतंकवाद्यांशी चौकशी करण्याच्या क्रूर पद्धतींमुळे सीआयए चर्चेत असते. या संस्थेच्या अधिकाऱ्यांनी व्हिएतनाम युद्धादरम्यान अमेरिकन, ऑस्ट्रेलियन आणि दक्षिण व्हिएतनामी सैन्याशी हातमिळवणी करून विरोधकांना अत्यंत क्रूर वागणूक दिली. या व्यतिरिक्त, बे-ऑफ-पिग्सच्या अयशस्वी लॅंडिंगचे अपयश देखील सीआयएच्या माथी मारले जाते. अमेरिकन सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सीवर सर्वात अधिक टीका होते ती, अधिकारी एल्ड्रिक एम्स याला न ओळखू शकल्याने. एम्स हा रशियन इंटेलिजन्ससाठी काम करणारा माणूस सीआयएमध्ये उच्च स्तरावर अनेक वर्षे अधिकारी बनून बसला व गुप्त माहिती रशियाला पुरवली.
सीआयए काळाबरोबर कामकाजाची पद्धत बदलत राहते. पण, या संघटनेचे अधिकारी करतात तरी काय? एजन्सीचे माजी संचालक जॉर्ज टेनेट यांनी अनेकदा माध्यमांशी संवाद साधताना सीआयए करीत असलेल्या कामांचा उल्लेख केला आहे. रशिया, चीन, इराण, अफगाणिस्तान, उत्तर कोरिया व इतर देशांत सरकारतर्फे होणाऱ्या लष्करी संशोधनावर लक्ष ठेवणे हा सीआयएचा सर्वोच्च अजेंडा असल्याचे जगजाहीर आहे. दहशतवादी संघटनांवर बारकाईने लक्ष ठेवणे, तसेच त्यांच्या आर्थिक व्यवहारांवर पाळत ठेवणे व ते थांबवणे, अंमलीपदार्थांची तस्करी रोखणे ही इतर कामांपैकी काही कामे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, सीआयए अधिकारी जगभरातील विविध देशांत असलेल्या अमेरिकन दूतावासांवर होणाऱ्या संभाव्य हल्ल्यांची माहिती देखील गोळा करतात आणि ते रोखण्याची रणनीती बनवितात. सध्या दहशतवादाबरोबरच सायबर युद्धावरही लक्ष केंद्रित केले जात आहे.
सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सीच्या कामकाजात फील्ड ऑफिसर, गुप्त माहितीदार, विश्लेषक (ऍनालिस्ट), केस अधिकारी, शास्त्रज्ञ आणि अभियंते महत्त्वाची भूमिका बजावतात. सीआयए स्वतःसाठी काम करीत असलेल्या एकूण कर्मचाऱ्यांची आकडेवारी उघड करत नाही. तरीही, तज्ज्ञांच्या अंदाजानुसार जगभरातील एकूण संख्या (हेडकाउंट) 21 हजारांपेक्षा जास्त आहे. लेखक डॅनियल गोल्डन यांचे “स्पाय स्कूल्स’ हे पुस्तक एफबीआय, सीआयए आणि इतर एजन्सी शाळा आणि विद्यापीठांमधून अमेरिकन विद्यार्थ्यांना कसे भरती करतात याचे उत्तम स्पष्टीकरण देते. अशा आस्थापनांच्या माध्यमातून सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सी परदेशातून आलेल्या विद्यार्थी आणि प्राध्यापकांशीही नाती जोडते. पुढे जाऊन त्यांना मायदेशी परतल्यानंतर सीआयएसाठी काम करण्याची संधी दिली जाते. साधारण 20 टक्के पदांवर नियुक्ती करताना व्यक्तीचा एकूण अनुभव पहिला जातो. सार्वजनिकरित्या उपलब्ध माहितीनुसार, या यादीत सायबर तज्ज्ञ, माजी लष्करी किंवा निमलष्करी अधिकारी यांचा समावेश असतो. अल्पसंख्याक आणि महिलांना आकर्षित करण्यासाठी विशेष उपक्रम राबविले जातात.
सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सीमध्ये नोकऱ्यांसाठी पात्र ठरण्याकरिता महाविद्यालयीन पदवी असणे आवश्यक असल्याचे कायम सांगितले जाते. परंतु, अधिकाऱ्यांनी अनेक पदांसाठी हायस्कूल पदवीधर आणि कॉलेज विद्यार्थ्यांसाठी काही पदे खुली असल्याचे वारंवार निदर्शनास आणले आहे. चिनी, फारसी आणि कोरियन भाषा लिहिता बोलता येत असलेल्या लोकांना सीआयए भरती दरम्यान प्राधान्य दिले जाते. एकूणच, परदेशी भाषेतील प्राविण्य हा महत्त्वाचा गुण ठरू शकतो. सीआयए अधिकारी अत्यंत संवेदनशील, राष्ट्रीय सुरक्षा संबंधित माहिती हाताळतात. त्यामुळे, उमेदवारांना केंद्रीय गुप्तचर यंत्रणेचे काम सुरू करण्यापूर्वी व्यापक पार्श्वभूमी पडताळणी/तपासणी प्रक्रियांना सामोरे जावे लागते. याचा एक भाग म्हणून तपासणीमध्ये संबंधित व्यक्ती सोबत राहिलेल्या किंवा काम केलेल्या लोकांशी संपर्क साधण्यात येतो. संपूर्ण प्रक्रियेसाठी लागणारा कालावधी दोन वर्षांपर्यंत देखील असू शकतो.
सशर्त ऑफर मिळालेल्यांपैकी केवळ 17 टक्के उमेदवार सर्व तपासणी प्रक्रिया पार करतात. नवीन मार्केटिंग प्लॅटफॉर्म्स व पद्धतींचा स्वीकार करून वापर करण्यास काय हरकत आहे? सीआयएने देखील तेच केले आणि काळानुसार नवीन लोक भरती करण्याकरिता मार्ग बदलला. सध्या अमेरिकन सरकारची ही गुप्तचर संस्था भरतीसाठी योग्य लोकांपर्यंत पोहोचायला इन्स्टाग्राम पेज आणि यूट्यूब चॅनलचा वापर करते. या शिवाय रेडिओ, टेलिव्हिजन आणि ऑनलाइन जाहिरातीदेखील दिल्या जातात. पण या बदलाची सुरुवात कुठून झाली? सीआयएचे पहिले असामान्य पाऊल म्हणजे जून 2020 मध्ये भरती संदर्भात त्यांची टीव्हीवर प्रक्षेपित झालेली जाहिरात. जेन-झी वर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी, एजन्सी “हुलु’ सारख्या स्ट्रीमिंग प्लॅटफॉर्मवरसुद्धा जाहिराती चालवते. आणि हो, सीआयए अधिकारी भरतीसाठी 80 च्या दशकाप्रमाणेच आज देखील महाविद्यालयीन कॅम्पस तसेच स्थानिक विज्ञान मेळाव्यांवर लक्ष ठेवतात.
गेले काही महिने एक विचित्र, असत्य वाटणारी बातमी माध्यमातून झळकली. सीआयएने अलीकडेच रशियातील पुतीनवर नाखूश असलेल्या लोकांना सोशल नेटवर्किंग प्लॅटफॉर्मद्वारे गुप्तचर अधिकारी म्हणून भरती करण्याचा प्रयत्न केला. एजन्सीचे संचालक विलियम जे बर्न्स यांनी ब्रिटनमधील डिचली फाउंडेशनने आयोजित केलेल्या वार्षिक कार्यक्रमात व्याख्यान देताना भरती मोहिमेबद्दल सार्वजनिकपणे कबुली दिली. रशियाने युक्रेनवर केलेल्या आक्रमणामुळे अनेक रशियन लोक निराश झाले आहेत. ते पुतीनवर तसेच देशातील परिस्थितीवर नाखूश आहेत. म्हणूनच लोकांसमोर जाऊन माहिती मागण्यासाठी आणि भरती करण्यासाठी सध्याचा काळ एक महत्त्वपूर्ण संधी घेऊन आला आहे, असे बर्न्स म्हणाले.
गेल्या वर्षी सेंट्रल इंटेलिजन्स एजन्सीने या दिशेने पहिला प्रयत्न केला. एजन्सीने रशियन नागरिकांना डार्क नेट वापरून सुरक्षितपणे सीआयएशी संपर्क साधून युक्रेन युद्धाशी संबंधित रशियन ऑपरेशनबद्दल माहिती कशी पाठवावी याचे व्हिडिओमार्फत प्रशिक्षण दिले. या वर्षी मे महिन्यात, एजन्सीने “मी सीआयएशी संपर्क का साधला: माझा निर्णय’ असे शीर्षक असलेला एक व्हिडिओ पोस्ट केला. सीआयएच्या टेलिग्राम चॅनेलव्यतिरिक्त हा व्हिडिओ फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम आणि यूट्यूबवर देखील पोस्ट करण्यात आला. पहिल्या आठवड्यातच व्हिडिओला एकूण 2.5 दशलक्ष व्ह्यूज मिळाले. पण एकूणच ही मोहीम यशस्वी झाली का? अधिकाऱ्यांनी माध्यमांना दिलेल्या माहितीनुसार त्यांना चांगला प्रतिसाद दिसला व लोकांकडून महत्त्वाचा डेटा देखील मिळाला.
अविश्वसनीय स्रोतांवर विश्वास ठेवणे धोक्याचे ठरू शकते. रशियातील फेडरल सिक्युरीटीचे अधिकारी अमेरिकन गुप्तचर एजन्सीला डार्कवेबच्या माध्यमातून संपर्क साधून चुकीची माहिती देऊ शकतात; परंतु अनेकदा नाईलाज असल्याने संपर्क करणाऱ्यावर विश्वास ठेवून बघावा लागतो. त्याचे कारण म्हणजे खबरी तसेच गुप्तहेरांसाठीही रशिया, चीन, इराण सारख्या देशांतून अमेरिकेला माहिती पुरविणे जोखमीचे आहे. या देशात सरकार फेस रिकग्निशन सिस्टिम, बायोमेट्रिक स्कॅन, कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि इतर अत्याधुनिक तंत्रज्ञान वापरून परदेशी गुप्तचर संघटनांना माहिती पुरविणाऱ्या लोकांवर पारख ठेवतात. चीन आणि इराणमध्ये अनेक एजंट (गुप्तहेर) अटक होतात. देशद्रोह केल्याचे सांगून अनेकांना फाशीही देण्यात आली. एकूणच, गेल्या दशकातच या गुप्तहेर एजन्सीने पाकिस्तान, इराण, चीन आणि रशियामध्ये शेकडो ऑपरेटिव्ह गमावले आहेत.