– डॉ. मेघश्री दळवी
हबल दुर्बिणीने अवकाश निरीक्षणात एक रंगत आणली असं नक्कीच म्हणता येईल. पिलर्स ऑफ क्रिएशन सारखं थक्क करून टाकणारं सोबतचं ईगल नेब्यूलाचं छायाचित्र असो की अल्ट्रा डीपफिल्ड सारखं दहा हजार आकाशगंगा दाखवणारं बहुरंगी चित्र असो, हबलने आपल्याला नेहमीच विश्वाचं महाप्रचंड रूप दाखवलं आहे. गेली एकतीस वर्षे कार्यरत असणारी ही दुर्बिण नियमितपणे माहितीपूर्ण आणि नेत्रसुखद छायाचित्रांनी आपलं आयुष्य समृद्ध करत असते.
मात्र 13 जून रोजी हबलचा मुख्य कॉम्प्युटर बंद पडला. तांत्रिक भाषेत याला ग्लिच म्हणजे छोटीशी चूक म्हटलं तरी अतिशय गुंतागुंतीची यंत्रणा असलेल्या हबलसाठी या ग्लिचचा अर्थ एकच होता- तिच्या कामात मोठा अडथळा. एरव्ही नासाची टीम अशा लहानमोठ्या त्रुटी पटकन दूर करू शकते. मात्र, यावेळी तसं झालं नाही. सेफ मोडमध्ये गेलेला मुख्य कॉम्प्युटर पुन्हा नेहमीच्या मोडमध्ये आणणे नासाला शक्य झालं नाही. या कॉम्प्युटरची रचना आणि मूळ प्रणाल्या ऐंशीच्या दशकातल्या, गेल्या काही वर्षांमध्ये त्यात अपडेट्स झाले असले, तरी परिस्थिती हाताबाहेर गेल्याची कल्पना नासाला आली.
हबलसारख्या मोठ्या प्रकल्पांमध्ये नेहमीच एक बॅकअप यंत्रणा असते. मुख्य यंत्रणा बिघडली तर दुरुस्त होईपर्यंत ही यंत्रणा काम आपल्यावर घेते. दुर्दैवाने हबलमधली बॅकअप यंत्रणाही सुरू होऊ शकली नाही. त्यामुळे गेले काही आठवड्यांपासून हबल दुर्बिणीचं काम पूर्ण बंद पडलेलं आहे.
प्रकाश प्रदूषण आणि आपल्या वातावरणामुळे पृथ्वीवरून अवकाश निरीक्षण करण्यात अनेक अडथळे येत असतात. त्यामुळे दुर्बिण अवकाशात विहार करत निरीक्षण करेल अशी कल्पना हबलच्या मागे होती आणि हबलने हा विश्वास सार्थ केला. साडेपाचशे किलोमीटर इतक्या उंचीवरून भ्रमण करत असल्याने दिवस असो वा रात्र, पूर्ण चंद्र की प्रतिपदेची कोर, स्वच्छ हवा किंवा ढगाळ, कशाचाही परिणाम हबलच्या कामगिरीवर होत नाही. अवकाशातले अनेक तारे दृश्य प्रकाशाच्या पलीकडचे तरंग उत्सर्जित करत असतात. त्यातले सगळ्या प्रकारचे तरंग पृथ्वीवर पोहोचत नाहीत तर वातावरणात अडवले जातात. हबलला मात्र इन्फ्रारेड आणि अल्ट्राव्हायोलेट प्रकाशकिरणांचाही माग घेता येतो. म्हणूनच इतकी सुस्पष्ट चित्रं आपल्याला उपलब्ध होऊ शकतात.
मग आता हबल दुर्बिणीचं पुढे काय हा प्रश्न नासाइतका सर्वसामान्यांनाही पडला आहे. जेम्स वेब दुर्बिण हबलपेक्षाही दूरवरचा आलेख घेऊ शकेल हे आपण अनेक वर्षे ऐकतोय. या ना त्या कारणाने लांबणारी ही दुर्बिण आता कदाचित या वर्षअखेर अवकाशात सोडली जाईल.
अतिशय महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हाती घ्यायचे, त्याची पुरेपूर आखणी करून ती पूर्णत्वाला न्यायची आणि वेळ येईल त्या प्रकल्पांना निरोप द्यायचा- नासातल्या संशोधकांना याची सवय असली, तरी आपल्या सर्वांना मात्र हबलसाठी हुरहूर लागली आहे खरी.