– श्रीनिवास शारंगपाणी
अथर्व सारखा या कुशीवरून त्या कुशीवर वळत होता. त्याला झोपच येत नव्हती. अलीकडे तो सारखा अस्वस्थ असायचा, नीट झोपायचा नाही. त्याला कारण विचारलं तर काही सांगता यायचं नाही. त्यामुळे त्याच्या आईनं “आरतीनं’ त्याला आज वेगळ्या खोलीत झोपवलं होतं.
अथर्व आता दहा वर्षांचा झाला होता. पण गेली कित्येक वर्षे तो मधूनच अस्वस्थ होत होता, घाबरल्यासारखा करायचा. विचारलं तर काहीच बोलायचा नाही. खोदून-खोदून विचारलं तर दातखीळ बसल्यासारखं करायचा. रागावलं तर रडकुंडीला यायचा. आरतीला त्याची फारच काळजी वाटायला लागली होती. निरंजनला तिनं सांगितलं तर तो म्हणाला, “अगं, मुलं अनामिक भीतीनं असं वागतात कधी कधी. कुठली तरी राक्षसाची वगैरे गोष्ट मनात रुतून बसली असेल. होईल आपोआप ठीक.’
आरतीचं काही समाधान झालं नाही. एके दिवशी ती त्याला घेऊन त्यांचे नेहमीचे डॉ. नेर्लेकर यांच्याकडे गेली.
“अहो डॉक्टर, जरी गेली काही वर्षे तो मधूनच विचित्र वागत असला तरी सुरुवातीला आम्ही फार मनावर घेतलं नाही. पण आता प्रकरण जरा जास्तच गंभीर झाल्यासारखं वाटतंय. म्हणूनच तुमच्याकडे आले,’ आरतीनं घाईघाईनं सगळं सांगून टाकलं.
डॉ. नेर्लेकरांनी बराच वेळ आरती आणि अथर्व यांच्याकडे आळीपाळीनं पाहिलं. शेवटी डॉक्टर काही बोलणार की नाही असं वाटून आरती खाकरली. मग डॉक्टरांनी काही क्षण आढ्याकडे पाहिलं आणि ते म्हणाले, “आपण असं करू सगळी तपासणी करू. शारीरिकदृष्ट्या काही कमी-जास्त आहे का ते पाहू आणि मग ठरवू.’
आरती निराश झाली. हे काही ठोस उत्तर नव्हतं. मुळात डॉक्टरच असे वागत होते की त्यांनाच ट्रीटमेंटची आवश्यकता आहे असं तिला वाटू लागलं. पण तीच त्यांच्याकडे आली असल्यानं तिचा नाइलाज झाला.
डॉक्टरांनी अथर्वला तपासणीसाठी एक्झॅमिनेशन टेबलवर झोपायला सांगितलं. अथर्व कां कू करू लागला आणि रडवेला झाला. “डॉक्टर, तो इंजेक्शनला फार घाबरतो हं. अरे अथर्व, ते इंजेक्शन देणार नाहीयेत. नुसतं तपासणारेत,’ आरती म्हणाली. तरी डॉक्टर मख्खपणे बघत राहिले आणि शेवटी जराशा करड्या आवाजात म्हणाले, “अरे, असं करून कसं चालेल? मग मला कळणार कसं की तुला काय झालंय ते?’
अथर्वला कसंबसं झोपवून तपासणी पार पडली. पुन्हा गंभीर चेहऱ्यानं इकडे तिकडे पाहून झाल्यावर डॉ. म्हणाले, “तसं काही वावगं दिसत नाहीये. आपण असं करूया, कंप्लीट चेकअप करून घेऊ. मी चिठ्ठी लिहून देतो त्याप्रमाणे सगळ्या टेस्ट करून घ्या.’
झालं. आता आपण त्या दुष्टचक्रात भरडले जाणार. ते खेटे, त्या तपासण्या, ती रडारड आणि इतकं करून काही ठोस हाती लागेल याचा काही भरवसा नाही. आरती स्वत:वरच चिडली. अथर्वला नेर्लेकरांकडे आणल्याबद्दल. पण तिनं ठाम निर्धार केला. ती कुठल्याही टेस्टकरता अथर्वला घेऊन जाणार नव्हती. अथर्वला लवकरात लवकर बरं करणं अर्थातच महत्त्वाचं होतं. पण ती या टेस्ट-बिस्टच्या फंदात अजिबात पडणार नव्हती. निरंजन लक्ष देत नसला तर ती मित्र-मैत्रिणींना विचारणार होती.
“हॅलो, कोण हवंय् आपल्याला?’ मोबाइलच्या जमान्यात क्वचितच वाजणारा लॅंडलाइन फोन उचलून आरतीनं विचारलं.
“कोण, आरतीच ना? डोंच्यू रेकग्नाइज मी?’ पलीकडून खरखरीसह आवाज आला.
“नाही. कोण तुम्ही?’ आरतीला अशा कोड्यात टाकणाऱ्या लोकांचा रागच यायचा.
“अगं, असं काय करत्येस? मी सौरभ बोलतोय.’
“कोण सौरभ?’ आरतीनं काहीसं चिडूनच विचारलं.
“कोण सौरभ? मी सौरभ गांगुली. काय तू पण आरती? मी सौरभ देशपांडे बोलतोय,’ पलीकडच्या आवाजानं फिरकी घेतली.
“क-कोण… सौरभ तू? पण तू तर अमेरिकेत होतास ना? का तिकडनंच बोलतोयस?’ आरती ओशाळून म्हणाली. सौरभ तिचा चुलतभाऊ- नेहमी तिच्या खोड्या काढणारा. डॉक्टर झाल्यावर पुढील शिक्षणासाठी अमेरिकेला गेलेला. बरीच वर्षं तिथं राहिल्यानं फारसा संपर्क नव्हता.
“अगं आरती, आता मी इकडेच आलोय- कायमचा. इथंच प्रॅक्टिस करणाराय्.’
“क्या बात है! कॉंग्रॅट्स. कुठं काढतोयस हॉस्पिटल?’
“छे. हॉस्पिटल कुठलं- आपलं गरिबाचं क्लिनिक. आणि इथंच- याच शहरात काढतोय,’ सौरभनं मोकळेपणानं सांगितलं.
“ऍहॅहॅ. म्हणे गरिबाचं! तिकडून अमेरिकेतून बक्कळ पैका आणला असशील ना!’
“आय विश युअर वर्डस् वेअर ट्रू. खरं तर ट्रंपसाहेबानं आमच्या पार्श्वभागावर लाथ मारून हाकलून दिलंय्. बरं ते असो. हाउ इज निरंजन?’ सौरभ हसत म्हणाला.
“ही इज फाइन. पण कसलं क्लिनिक आहे ते तर सांगशील?’
“मी तिथं सायकिऍट्रीचं स्पेशलायझेशन केलं. त्याचंच क्लिनिक आहे. ओपनिंग आहे पंधरा तारखेला. तुम्ही दोघांनी यायचंय् हं. तुझा मोबाइल नंबर दे म्हणजे तुला डीटेल्स कळवतो. माझ्याकडे तुझा मोबाइल नंबर नव्हता म्हणूनच तर लॅंडलाइनवर फोन केला.’
“ओके. घे लिहून,’ आरतीनं नंबर सांगायला सुरुवात केली. तिला आता एक आशेचा किरण दिसू लागला. अथर्वची केस कदाचित् सौरभच योग्य रीतीनं हाताळून त्याला बरं करू शकेल असं तिला मनोमन वाटू लागलं.
उद्घाटनाच्या वेळी दिसलेलं क्लिनिक आणि आज आरतीला दिसत असलेलं क्लिनिक यात फार फरक नव्हता. फक्त फुगे, झिरमिळ्या, खाद्यपदार्थ मांडलेलं टेबल या गोष्टी नव्हत्या. पण भिंतींवर आकर्षक चित्रं होती शिवाय एका कोपऱ्यात सर्व वयाच्या मुलांसाठी खेळणी ठेवली होती. अथर्व लगेच त्या कोपऱ्यात गेला आणि वेगवेगळे पॅटर्न असलेले पझल गेम खेळत बसला. आरतीला बरं वाटलं. नाहीतर इतर वेळी अथर्वला सांगायला लागायचं की बाबा आता हे बघ, ते बघ.
क्लिनिकमध्ये बऱ्यापैकी गर्दी होती. बारीक अंगकाठीची आणि फॅशनेबल कपडे घातलेली आणि हलकासा मेकअप केलेली एक तरुण रिसेप्शनिस्ट सौरभच्या केबिनबाहेर डेस्कपाशी बसली होती. सौरभनं फोनवर सांगितलं होतं की लगेच बोलावलं की वाईट दिसेल म्हणून दोन-तीन पेशंट झाले की बोलावीन. अथर्वही खेळात रमला होता त्यामुळे काहीच प्रश्न नव्हता.
“मिसेस कवठेकर,’ रिसेप्शनिस्टनं पुकारलं. मुलं घाबरून जातील म्हणून मुद्दाम पालकांची नावं घेतली जात होती.
अथर्वला घेऊन आरती सौरभच्या केबिनमध्ये शिरली.
“अरे वा, वा काय म्हणतोय् आमचा दोस्त?’ सौरभनं अथर्वच्या खांद्याला धरून हलकेच हलवलं. अथर्व किंचित लाजून हसला. मग आरतीकडे पाहून हलकेच म्हणाला, “हॅलो अंकल!’
“आमच्या या दोस्तासाठी मी खास अमेरिकेहून एक गंमत आणलीय्. पण ती फक्त त्याच्यासाठीच आहे हं! आरती, तुझ्यासाठी नाही!’ असं म्हणून सौरभनं ड्रॉवरमधून एक मिल्क चॉकलेट आणि ऑरेंज कॅंडी बाहेर काढली. अथर्वला काय काय आवडतं ते सौरभनं तिला आधीच विचारून का ठेवलं होतं ते आरतीच्या लक्षात आलं. अथर्वचा चेहरा खुलला. त्यानं आनंदानं दोन्ही वस्तू घेतल्या आणि खिशात ठेवल्या. आरतीनं त्याला हलकेच दटावलं, “अथर्व, आपण काय म्हणायचं असतं?’
किंचित् ओशाळून आणि आरतीकडे एक कटाक्ष टाकीत अथर्व म्हणाला, “थॅंक यू, अंकल.’
मग सौरभ आणि अथर्वचा वेगळाच संवाद सुरू झाला. “अरे अथर्व, तुझ्या शाळेतल्या त्या मॅडम भेटल्या होत्या- त्या किंचितशा फॅट आहेत त्या…’
“कोण बिनीवाले मॅडम? उगीचच मधूनमधून ओरडतात, रागावतात त्या?’
“हां, हां. त्याच. त्यांना सांगितलं पाहिजे- उगीच रागावत जाऊ नका म्हणून,’ सौरभ म्हणाला. वास्तविक त्याला बिनीवाले मॅडम मुळीच माहीत नव्हत्या. त्यानं अथर्वकडूनच हे शिताफीनं काढून घेतलं होतं.
काही वेळ असाच संवाद चालला. मग दोघांनी निरोप घेतला. आरतीला अथर्वला सौरभनं बोलतं केलं होतं म्हणून एका बाजूनं बरं वाटत होतं तर दुसरीकडे ट्रीटमेंटचं काय असा प्रश्नही पडत होता.
चार-पाच व्हिजिट्स झाल्या. पहिली व्हिजिट सोडली तर पुढच्या प्रत्येक व्हिजिटच्या वेळेस संवाद फक्त सौरभ आणि अथर्व यांच्यातच झाला. आरती बाहेरच्या खोलीत तरी बसायची नाही तर कामं करायला तिथून बाहेर पडायची.
अथर्वची सौरभशी चांगलीच गट्टी जमली होती. त्याच्या सहवासात तो आनंदी दिसायचा. एकूणच त्याच्यामध्ये बऱ्यापैकी फरक पडला होता.
एकदा फोन करून सौरभनं आरतीला बोलावून घेतलं. क्लिनिक सुरू व्हायच्या आधीच बोलावलं असल्यानं त्यांना मोकळेपणानं बोलता आलं.
“तुम्ही सगळे आत्ता जिथं राहताय तिथंच पहिल्यापासून राहताय का?’ सौरभनं विचारलं.
“नाही. इथं- म्हणजे व्हीनस अपार्टमेंट्समध्ये येऊन साधारणपणे पाच वर्षं झाली.’
“आणि आधी?’
“म्हणजे अथर्व पाच वर्षांचा होईपर्यंत आम्ही बालाजी हाउसिंग सोसायटीमध्ये राहत होतो. के-5 बिल्डिंगमध्ये दुसऱ्याच मजल्यावर…’
“ओके, ओके.’ सौरभ म्हणाला आणि मग इतर काही जुजबी गोष्टींवर बोलणं झाल्यावर आरती निघाली.
सौरभ आणि अथर्वच्या भेटी चालूच राहिल्या. एके दिवशी आरतीला सौरभचा पुन्हा फोन आला. अथर्वला घेऊन रविवारच्या सुटीच्या दिवशी क्लिनिकवर ये असं त्यानं सांगितलं.
दोघं क्लिनिकवर वेळेवर पोहोचले. सौरभच्या कारमधून ते निघाले. सौरभच्या हातात एक जराशी मोठी पिशवी होती. सात-आठ मिनिटांनी आरती मोठ्यानं म्हणाली, “अरे सौरभ, हा रस्ता तर बालाजी हाउसिंगकडे जातो!’
सौरभ म्हणाला, “आपण तिकडेच चाललोय.’
आरतीनं विचारलं, “का?’
सौरभनं आरतीकडे न पाहताच म्हटलं, “तिथं गेल्यावर कळेल तुला.’
गेटवर पोहोचल्यावर सौरभ सिक्युरिटी गार्डशी काहीतरी बोलला- ते दोघे सिक्युरिटी ऑफिसमध्ये गेले. थोड्या वेळानं सौरभ परत आला. त्यानं गाडी आत घेतली आणि ते एच बिल्डिंगपाशी आले. सौरभनं आरती आणि अथर्वला एके ठिकाणी उभं राहायला सांगितलं. नंतर तो आरतीकडे वळून म्हणाला, “जरा वर बघत राहा. लक्ष ठेव. कदाचित् अथर्व माझ्या दिशेनं पाहिल्यावर दूर होईल. त्याला तुझ्याजवळच ठेव. ही थोडीशी कसरतच होईल, पण तुला ती करावीच लागेल.’ मग तो त्या बिल्डिंगमध्ये शिरला. त्याच्या हातामध्ये ती मोठीशी पिशवी होतीच.
काही मिनिटांनी तिसऱ्या मजल्यावरच्या एका खिडकीत तिला सौरभ दिसला. त्यानं आरतीला ओरडून हाक मारली, “आरती, इकडे बघ. मी तुझ्याकडे हा बॉल फेकतोय्. तो व्यवस्थित झेलायचा हं.’
आरतीला जरा विचित्रच वाटलं पण तिला ते करणं भागच होतं. सौरभच्या पिशवीत पाच-सहा तरी चेंडू असावेत. कारण पहिला चेंडू टाकून झाल्यावर त्यानं दुसरा चेंडू टाकला.
ती झेलत असताना अथर्व तिचा हात सोडून दूर जाऊ लागला. मात्र आरतीनं त्याला पकडून आणलं आणि चाललेल्या खेळाकडे बघायला सांगितलं.
आरतीला पाच झेलांपैकी दोनच घेता आले. मग सौरभनं ओरडूनच तिची चेष्टा केली, “काय हे, आरती? जरा व्यायाम करत जा! तुझ्यापेक्षा अथर्वच व्यवस्थित कॅच करील. हे बघ!’ असं म्हणून त्यानं चेंडू हलकेच अथर्वकडे टाकला. अथर्वनं अनपेक्षितपणे त्याच्याकडे आलेला चेंडू पकडला. त्यासरशी सौरभनं टाळ्या वाजवल्या. “आता अथर्वला ऑरेंज कॅंडी,’ असं त्यानं ओरडून सांगितलं. अथर्वच्या चेहऱ्यावर किंचितसं स्मित प्रकटलं.
असंच सौरभनं आरती आणि अथर्वला दोन-तीनदा बालाजी हाउसिंग सोसायटीमध्ये बोलावलं. प्रत्येक वेळी त्याच खिडकीतून सौरभ अथर्वशी वेगवेगळे खेळ खेळला. एकदा विदूषकाचा पोषाख घालून त्यानं अथर्वला हसवलं तर एकदा दोरीनं टोपली खाली सोडून त्यातून अथर्वला मिल्क चॉकलेट आणि कॅंडी घ्यायला लावली. आरतीनं सौरभला हा काय प्रकार आहे असं दोनदा विचारलंसुद्धा. पण सौरभनं ते सगळं नंतर सांगीन असं सांगितलं.
आरतीला आश्चर्य वाटलं. अथर्व आता खूपसा चांगला वागू लागला होता. त्याची भीती नाहीशी झाली होती आणि तो बराचसा मोकळेपणानं बोलू लागला होता. अगदी निरंजननं सुद्धा हे आरतीला बोलून दाखवलं. हे सगळं नक्कीच सौरभच्या “ट्रीटमेंटफमुळे झालं होतं हे आरतीला जाणवलं पण ही ट्रीटमेंट इतकी वेगळी होती. ना कुठलं औषध, ना गोळ्या, ना कुठल्या टेस्ट्स. आरतीला हे सगळं स्वप्नवत् पण गौडबंगालच वाटत होतं.
शिवाय सौरभ कुठली फीही घ्यायला तयार नव्हता. शेवटी सौरभला जेवायला बोलावून एक उंची गिफ्ट द्यायचं ठरलं. निरंजनलाही आता सौरभशी बोलावंसं वाटत होतं. तोही मोकळेपणानं बोलू लागला होता. एकाच दगडात दोन पक्षी मारल्याचं समाधान आरतीला मिळालं होतं.
“अगदी सिंपल आहे. हे काही रॉकेट सायन्स नाही. अथर्वच्या मनात कसली तरी अनामिक भीती होती. ती मी शोधून काढली,’ जेवणानंतर आइस्क्रीम खाताना सौरभनं सांगितलं.
“ते कसं काय?’ निरंजननं औत्सुक्यानं विचारलं.
“मी प्रथम अथर्वशी मैत्री केली. त्याला कुठल्या गोष्टी आवडतात ते मी आरतीकडून जाणून घेतलं. मग त्याच्याशी क्लिनिकमध्ये आल्हाददायक वातावरणात गप्पागोष्टी केल्या. थोडक्यात मी त्याचा जवळचा मित्र झालो- सगळं ऐकून घेणारा!’
“हो, आणि सौरभच्या क्लिनिकचं वातावरण दवाखान्यासारखं नाहीच. छान-छान चित्रं, खेळणी हे सगळं आहे तिथं. काही झालेलं नसताना सुद्धा कुणालाही विशेषत: मुलांना तिथं जायला आवडेल,’ आरतीनं पुस्ती जोडली.
“येस. आहेत ना काही मुलं आणि अगदी वयस्कर मंडळीसुद्धा! त्यांना नुसतंच तिथं यायला आवडतं!’
“पण मग पुढं काय केलंस?’ निरंजननं विचारलं.
“अथर्वचा विश्वास संपादन केल्यावर त्याला कशाची भीती वाटते ते मी समजून घेतलं.’ सौरभ म्हणाला.
“कशाची भीती होती त्याला?’ आरतीनं विचारलं.
“खिडकीची!’ सौरभनं सांगितल्यावर आरती आणि निरंजन जवळजवळ एकदमच ओरडले, “खिडकी?’
“होय, खिडकी. माझ्या असं लक्षात आलं की ही भीती बरीच वर्षे त्याच्या मनात आहे- अगदी तुम्ही “बालाजी’मध्ये राहात होता तेव्हापासून. तुम्ही जिथं राहात होता तिथल्या एका खोलीतून जवळच्या बिल्डिंगच्या वरच्या मजल्याची एक खिडकी स्पष्ट दिसायची. त्या फ्लॅटमध्ये राहणारं जोडपं रात्री उशिरा खूप भांडायचं. ते अथर्व जिथं झोपायचा त्या खोलीतून त्याला स्पष्ट दिसायचं. त्याला ऐकू यायचं नाही- म्हणजे कुणालाच ऐकू यायचं नाही. कारण काचेचं तावदान बंद असायचं. एके रात्री त्या जोडप्यामधल्या नवऱ्यानं बायकोला खूप मारहाण केली. तिचा गळा दाबायचा प्रयत्न केला. हे सगळं लहान अथर्वनं पाहिलं आणि तेव्हापासून त्याच्या मनात खिडकीबद्दल तिरस्कार, घृणा आणि भीती निर्माण झाली. आता खिडक्या सगळीकडेच असतात. त्यामुळे त्याच्या मनावर कायम भीतीचं सावट असायचं. तो अबोल झाला, कधीही रडवेला व्हायचा.’
“अरे, बाप रे! हे आपल्या कधी लक्षातच आलं नाही,’ निरंजन उद्गारला.
“होय ना. मी पण इतक्यांदा बोलले अथर्वशी. त्याच्याकडून काढून घ्यायचा प्रयत्नही केला पण समजलं नाही मला काहीच,’ आरती म्हणाली.
“मग मी आम्ही ज्याला ङशषज्ञेश इशश्रळशष झीेलशीी म्हणतो ती वापरायचं ठरवलं.’
“ही कसली प्रोसेस?’ आरतीनं विचारलं.
“या प्रोसेसमध्ये आम्ही ज्या वस्तूची भीती पेशंटला वाटत असते त्याबद्दलची त्याची इशश्रळशष म्हणजेच बदलण्याचा प्रयत्न करतो. मी अथर्वला त्याच खिडकीतून चेंडू फेकून झेलायला लावला. तिथूनच खाली सोडलेल्या बास्केटमधून त्याला आवडणारी चॉकलेट आणि कॅंडी घ्यायला लावली. हळूहळू त्याच्या मनातली खिडकीशी जोडली गेलेली भीती नष्ट झाली. खिडकीशी चांगल्या गोष्टीही निगडित असतात असा त्याच्या मनावर पगडा बसला. झालं. आपलं काम झालं!’ सौरभनं समजावून सांगितलं.
“हां. मीही आले होते “बालाजी’मधल्या त्या खिडकीच्या खेळात. आणि खरं सांगायचं तर हा काय वेडेपणा चाललाय असंच मला वाटत होतं,’ आरतीनं मोकळेपणानं सांगितलं.
“मग आता काय वाटतंय त्या “वेडेपणा’बद्दल?’ सौरभनं हसत हसत विचारलं.
“अरे, आता असं वाटतंय की तुझ्या त्या “वेडेपणा’च्या खेळामुळेच आमच्या डोक्यावरचं फार मोठं ओझं नाहीसं झालं,’ आरतीनंही हसत हसत सांगितलं.
“आणि सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे तू मानवी मनाची एक वेगळीच “खिडकी’ उघडून आम्हाला दाखवलीस!’ निरंजन म्हणाला.
“आणि तू आमच्याकडून काहीच फी घेत नाहीस. त्यामुळे आम्ही तुला ही एक छोटीशी भेट देत आहोत,’ असं म्हणून आरतीनं एका पारदर्शक पेटीमध्ये ठेवलेली एका हसऱ्या मुलाची चांदीची मूर्ती सौरभच्या हातात ठेवली.
“वॉव! आता मी ही माझ्या केबिनच्या “खिडकी’त ठेवतो,’ सौरभ हसत म्हणाला आणि आरती व निरंजन त्याच्या हास्यात सामील झाले.