– प्रा. अविनाश कोल्हे
कोण आहे हा जुलियन असांज? त्याचा गुन्हा काय आहे? तो कशाला इंग्लंडमध्ये लपून बसला आहे? अमेरिकन सरकार त्याला ताब्यात घेण्यास का उत्सुक आहे, वगैरे प्रश्न उपस्थित होतात.
26 मार्च रोजी ज्युलियन असांज या व्यक्तीला इंग्लंडमधील उच्च न्यायालयाने दिलासा दिला आणि त्याला जे सक्तीने अमेरिकेत पाठवणार होते, त्याला स्थगिती दिली आहे. उच्च न्यायालयाने दिलेल्या निर्णयात म्हटले आहे की ज्युलियन असांजला अमेरिकेत फाशी दिली जाणार नाही, अशी आम्हाला खात्री मिळाली पाहिजे. अमेरिकन सरकार ज्युलियन असांजवर अठरा प्रकारचे आरोप ठेवून खटले चालवले जाण्यास उताविळ आहे. गेली काही वर्षे ज्युलियन असांजने इंग्लंडमध्ये राजाश्रय घेतलेला आहे. अमेरिकन सरकारने इंग्लंडमध्ये ‘जुलियन असांजला आमच्या ताब्यात द्या’ असा अर्ज केला होता.
आज जगभर ज्युलियन असांज हे नाव चर्चेत आहे. असांज ऑस्ट्रेलियन पत्रकार, संपादक आणि विविध चळवळींशी संबंधित व्यक्ती आहे. आजच्या आंतरजालाच्या जगात त्याने इ. स. 2006 मध्ये ‘विकीलिक्स’ हे संकेतस्थळ सुरू केले. या संकेतस्थळाच्या नावात हे संकेतस्थळ सुरू करण्याचा हेतू स्पष्ट होतो. जगभरची सरकारं जी माहिती या ना त्या कारणाने दडवून ठेवतात, ती अशी माहिती आपल्या संकेतस्थळावर उपलब्ध करून देणे, हे ‘विकीलिक्स’चे अवतार कार्य. सुरुवातीला ‘विकीलिक्स’कडे कोणाचे फारसे लक्ष गेले नाही.
पण या संकेतस्थळाने 2010 साली अमेरिकेच्या संरक्षण विभागाचे गुप्त कागदपत्रे संकेतस्थळावर टाकले. यात अमेरिकेच्या जगभरातील दूतावासांनी पाठवलेले संदेश, पत्रे, लष्करी अहवाल वगैरे गोपनीय माहिती होती. यामुळे इराक आणि अफगाणिस्तानमधील अमेरिकेच्या लष्करी युद्धाबद्दल संवेदनशील माहिती उजेडात आली. अमेरिकेने लष्करी हेलिकॉप्टरमधून बगदादमध्ये बेछूट गोळीबार केला होता. ह्यात इराकी नागरिक आणि बरेच युद्धपत्रकार मारले गेले होते. ह्याची चित्रफीत असांजने संकेतस्थळावर टाकली होती. यानंतर एकच भडका उडाला.
आधुनिक वृत्तपत्रांचा इतिहास बघितला तर याप्रकारे सरकारची गोपनीय कागदपत्रे समाजासमोर आणणे हे कार्य वृत्तपत्रांनी अनेकदा केलेले आहे. अमेरिकन वृत्तपत्रे याबाबतीत आघाडीवर असतात. 1971 साली ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’ने अमेरिकेच्या व्हिएतनाममधील उचापत्या वेशीवर टांगण्यास सुरुवात केली. यातील पहिला लेख 13 जून 1971 रोजी प्रसिद्ध झाला. तिसर्याच दिवशी अमेरिकन सरकारने या प्रकाशनावर बंदी आणली. नंतर ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’ सर्वोच्च न्यायालयात गेले. पंधरा दिवसांनी म्हणजे 30 जून 1971 रोजी सर्वोच्च न्यायालयाचा (6 विरूद्ध 3 न्यायमूर्ती) निर्णय देऊन हा निर्णय रद्द ठरवला. तेव्हापासून अमेरिकेत अशाप्रकारे शासन आणि माध्यमे यांच्यात अधूनमधून वादावादी होत असते. या पार्श्वभूमीवर ज्युलियन असांज प्रकरणाची चर्चा करावी लागते.
गोपनिय कागदपत्रे आंतरजालावर टाकल्यामुळे अमेरिका नंतर असांजच्या मागे हात धुऊन लागली. त्याला अमेरिकेने सळो की पळो करून सोडले होते. याची सुरुवात स्वीडनपासून झाली. स्वीडनने 2010 मध्ये असांजवर बलात्काराचा गुन्हा दाखल केला. या खटल्याची सुनावणी जेव्हा 2012 मध्ये सुरू होती तेव्हा त्याने स्वीडनमध्ये हजर राहावे, अशी नोटीस बजावली. असांजला यात काहीतरी काळंबेरं असल्याचा संशय आला. स्वीडनच्या मदतीने अमेरिकेने आपल्याला अटक करण्याचा कट केला आहे, असा त्याचा ग्रह झाला. एवढेच नव्हे तर यात इंग्लंडचीसुद्धा स्वीडन आणि अमेरिकेला साथ आहे, असेही त्याला वाटायला लागले.
एवढी वर्षे असांजला इंग्लंडमध्ये सुरक्षित वाटत होते. आता मात्र तो मनातून घाबरला. मात्र, उघडपणे इंग्लंडमधून बाहेर पडणे शक्य नव्हते. म्हणून मग त्याने नामी युक्ती केली. असांजने हेल्मेट घातले आणि मोटारसायकलवरून लंडनमधील इक्वेडोर या देशाच्या दूतावासात आश्रय घेतला. त्यानंतर बरीच वर्षे असांज तेथे राहात होता. पण गप्प बसेल तो असांज कसला? त्याने तेथेही इतर देशांतील भ्रष्टाचाराची प्रकरणं उजेडात आणली. सरतेशेवटी 2019 मध्ये इक्वेडोरनेसुद्धा त्याला लंडनमधील दूतावास सोडून जाण्यास सांगितले. त्यानंतर ब्रिटनने त्याला ताब्यात घेतले आणि त्याच्यावर खटले भरले. यात असांजला पन्नास आठवड्यांच्या तुरूंगवासाची शिक्षा झाली. याबद्दल जगातील अनेक विचारवंतांनी इंग्लंडच्या विरोधात नाराजी व्यक्त केली. यात अमेरिकन विचारवंत नोआम चोम्स्की आघाडीवर होते. भारतातील अरूंधती रॉयने असांजला पाठिंबा दिला आहे. असांजच्या समर्थनार्थ पाश्चात्य देशांतील अनेक शहरांत मोठमोठे मोर्चे निघाले आहेत.
असांज प्रकरणातील पेच व्यवस्थित समजून घेतली पाहिजे. इंग्लंडमध्ये खटले चालले आणि त्यात असांजला शिक्षा झाली. त्यानंतर आता त्याला अमेरिकेला पाठवण्याची काय गरज आहे, हा खरा प्रश्न आहे. याबद्दल अमेरिकेप्रमाणे युरोपमध्ये जबरदस्त वादावादी झाली आणि आजही सुरू आहे. असांजला अमेरिकेच्या ताब्यात दिले तर आविष्कार स्वातंत्र्य आणि माध्यमांच्या स्वातंत्र्यावर गदा येते वगैरे वादाचे विषय आहेत. दुसरे म्हणजे यात असांज एकटा नव्हता. त्याला जर शिक्षा द्यायची असेल तर त्याला मदत करणार्यांना शिक्षा का नको? असांजने अमेरिकेची गुप्त कागदपत्रे वेशीवर टांगली, ती कागदपत्रे त्याला चेल्सिया मॅनिंग या व्यक्तीने दिली. असांजला जर शिक्षा देत असाल तर मग चेल्सियाला का नाही? असे टोकदार प्रश्न उपस्थित होत आहेत.
2019 पासून असांज इंग्लंडमध्ये आहे. दरम्यान, त्याची प्रकृती खराब झाली. याबद्दलसुद्धा जगभरातून चिंता व्यक्त करण्यात येत आहे. जगभर ‘लँन्सेट’ वैद्यकीय नियतकालिक आदरणीय समजले जाते. या नियतकालिकांत ज्येष्ठ डॉक्टरांच्या एका टीमने जाहीर पत्र लिहून असांजच्या तब्येतीबद्दल चिंता व्यक्त केली होती. ही घटना दखलपात्र ठरली. ‘लँन्सेट’ मासिक अशी राजकीय भूमिका, तीसुद्धा अशी जाहीरपणे कधीच घेत नाही. यातून असांजबद्दल जगातल्या किती ठिकाणी आपुलकीची भावना आहे, हेच लक्षात येते.
शीतयुद्धाच्या काळात घडत होते तसे आता असांजबद्दल होत आहे. एका बाजूला असांज अमेरिकेला हवा आहे तर दुसरीकडून रशियाचे सर्वेसर्वा पुतीन असांजच्या खांद्यावर बंदूक ठेवून अमेरिकेवर निशाणा साधत आहे. अमेरिका ज्याप्रकारे असांजच्या मागे हात धुऊन लागली आहे त्याचा उल्लेख करत पुतीन अमेरिकन समाजाला जाहीर प्रश्न विचारत असतात की हीच तुमची लोकशाही आहे का? यामुळे अमेरिकन सरकार अधिकच चिडते.
अमेरिकेला असांजचा राग येण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे 2013 मध्ये असांजने एडवर्ड स्नोडेनला अमेरिकेतून बाहेर पडण्यास मदत केली होती. इ.स. 2012 आणि 2013 च्या दरम्यान स्नोडेन यांनी असांजला न्यूझीलंड सरकारच्या विरोधात भरपूर कागदपत्रे मिळवून दिली होती. एवढेच नव्हे तर 2016 मध्ये जेव्हा अमेरिकेत राष्ट्रपतिपदाची निवडणूक जोरात होती, तेव्हा असांजने हिलरी क्लिंटनच्या विरोधात जाणारी काही कागदपत्रे संकेतस्थळावर टाकली. काही अभ्यासकांच्या मते यामुळे हिलरी क्लिंटनचा पराभव झाला आणि ट्रम्प विजयी झाले.
मार्च 2022 मध्ये असांजने तुरुंगात असतानाच स्टेला मॉरीस या त्याच्या प्रेयसीशी लग्न केले. ते दोघे 2015 सालापासून ‘लिव्ह इन’ संबंधात होते. त्यांना दोन मूलं आहेत. त्यांच्या तुरुंगातील लग्नाला दोन्ही मूलं हजर होती. आता तीसुद्धा असांजच्या बचावासाठी जोरदार आणि जागतिक पातळीवर प्रयत्न करत आहे. असांजला जर अमेरिकेत पाठवले तर तिथे त्याच्यावर 1917 सालच्या हेरगिरी कायद्याखाली खटला भरण्यात येईलच. असांजवर अनेकदा तो अमेरिकाविरोधी असल्याचा आरोप करण्यात येतो. असांजने हा आरोप नेहमीच फेटाळला आहे. त्याच्या मते तो किंवा त्याची यंत्रणा कोण्या एका व्यक्तीच्या विरोधात किंवा देशाच्या विरोधात नाही. आमची यंत्रणा अशी माहिती मिळवून प्रसिद्ध करतो ज्यामुळे काही चांगला बदल होईल.
असांजच्या पत्रकारितेच्या संदर्भात एका बाबीचा आवर्जून उल्लेख केला पाहिजे. इतर पत्रकार माहिती मिळवतात, तिचा अभ्यास करतात आणि मग त्यांनी लावलेला अन्वयार्थ वाचकांसमोर मांडतात. ‘विकीलिक्स’ची पत्रकारिता वेगळी आहे. ‘विकीलिक्स’ माहिती मिळवते आणि जशीच्या तशी वाचकांसमोर ठेवते. वाचकांनी स्वतः या माहितीचा अर्थ लावावा. ही वेगळ्या प्रकारची पत्रकारिता आहे, जी एका पातळीवर कौतुकास्पद आहेच. असांज प्रकरणाचे काय होईल हे लवकरच कळेल. मात्र, या ऑस्ट्रेलियन माणसाने पाश्चात्य आणि अमेरिकन पत्रकारितेसमोर आणि लोकशाही शासनव्यवस्थेसमोर मूलभूत प्रश्न ठेवले आहेत, यात शंका नाही.