रशियाने युक्रेनवर हल्ला करून तीन महिने झाले. अमेरिका, युरोपीय संघ तसेच अन्य देशांनी रशियावर बहिष्काराचे अस्त्र उगारले. अनेक निर्बंधांनंतरही रशियाला व्यापारी शह देण्यात कोणत्याही देशाला यश आलेले नाही. उलट, अनेक निर्बंधाना तोंड देतानाही रशियाचे चलन रुबल मजबूत झाले. जगाला त्याचे आश्चर्य वाटत आहे.
गेल्या तीन महिन्यांपासून रशिया-युक्रेन दरम्यान युद्ध सुरू आहे. त्यामुळे रशियावर अनेक देशांनी बंधने घातली. रशियाचा गहू, कच्चे तेल आदींवर बंधने आली. अलीकडच्या इतिहासात इराणवर अनेक बंधने आली. त्याची अर्थव्यवस्था संकटात सापडली. इराणवर फक्त अमेरिकेने बंधन लादली होती. रशियावर तर जगातील अनेक देशांनी निर्बंध घातले. परंतु, रशियाची अर्थव्यवस्था इराणपेक्षा मोठी आहे. त्यामुळे इराणवर जितका परिणाम झाला, तितका रशियावर झाला नाही. सर्व निर्बंध आणि आव्हानांना न जुमानता, या वर्षी डॉलरच्या तुलनेत जगातील सर्वोत्तम कामगिरी करणारे चलन म्हणून रशियाच्या रुबलची ओळख झाली आहे.
युक्रेनवरील हल्ल्यानंतर रशियाला आधुनिक इतिहासातील सर्वात कठीण आर्थिक निर्बंधांचा सामना करावा लागत आहे. परंतु, रुबलच्या मजबुतीमुळे, पाश्चिमात्य देशांना त्यांच्या प्रयत्नात अपेक्षित यश आलेले नाही. दोन महिन्यांपूर्वी डॉलरच्या तुलनेत रुबलचं मूल्य एक टक्क्यापेक्षा कमी झाले होते. सात मार्चला डॉलरच्या तुलनेत रुबलने ऐतिहासिकदृष्ट्या नीचांकी पातळी गाठली होती. तेव्हा रुबल डॉलरच्या तुलनेत 0.007 वर होता. तेव्हापासून रूबल डॉलरच्या तुलनेत सुमारे 15 टक्के सुधारला आहे, आणि आता 0.016 वर व्यापार करत आहे. रशियामध्ये एटीएम मशीनबाहेर पैसे काढण्यासाठी लांबच लांब रांगा लागल्या होत्या. युक्रेनवर हल्ला झाल्यापासून रशियाने चलन प्रवाहावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कठोर पावले उचलली आहे. नागरिकांमध्ये भीतीचे वातावरण होते. रशियाने आपल्या लोकांना परकीय चलन खरेदी करण्यासाठी रुबल खर्च करण्यास मनाई केली होती.
अमेरिकेचे परराष्ट्रमंत्री अँटनी ब्लिंकन यांनी रशियाचे हे पाऊल धूर्त असल्याचे म्हटले आहे. रशियाच्या या पावलांमुळे त्याच्या परकीय चलनाच्या साठ्याचा मोठा भाग गोठला होता. हे अशा वेळी घडले जेव्हा देशाबाहेर जाणारे भांडवल आणि युक्रेनवरील लष्करी हल्ल्याचा खर्च भागवण्यासाठी या संसाधनांची नितांत गरज होती. ही लढाई अपेक्षेपेक्षा जास्त लांबणार होती. एकेकाळी अर्जेंटिना आणि तुर्कस्तानसारख्या देशांनाही अशीच पावले उचलावी लागली होती. पण, त्यांना रशियासारखा प्रतिसाद मिळाला नव्हता. लिरा आणि पेसो या दोन्हीची स्थिती बिघडली होती. दोन्ही चलनांनी विक्रमी नीचांकी पातळी गाठली आणि अजूनही ते पुनर्प्राप्त करण्यासाठी संघर्ष करत आहेत. रशियावर आंतरराष्ट्रीय निर्बंध लादले जाणार आहेत हे लक्षात येताच त्या देशाने तातडीने पाऊल उचलण्यास सुरुवात केली. विशेषतः ज्यांनी एकसंध सोव्हिएत युनियनचा कठीण काळ पाहिला नाही त्यांच्यासाठी अशा प्रतिकूल स्थितीत रुबलने भाव खाणे नावीन्यपूर्ण होते.
रशियाच्या मध्यवर्ती बॅंकेला पाश्चात्य निर्बंधांना प्रतिसाद म्हणून व्याजदर वाढवावे लागले आणि भांडवलाचा प्रवाह घट्ट करावा लागला, असे आर्थिक फर्म ईटेरोचे जागतिक बाजार व्यवहार तज्ज्ञ बेन लाडलर यांनी म्हटले आहे. रशियामधील व्याजदर दुप्पट होऊन 20 टक्क्यांहून अधिक झाले आहे. रशियन निर्यातदारांना परदेशी कमाईच्या 80 टक्के रुबलमध्ये रूपांतरित करण्याचे आदेश देण्यात आले आहेत आणि काही निवडक लोकांकडेच त्यांचे पैसे असतील. परदेशात पैसे पाठवण्यास परवानगी देण्यात आली असली, तरी त्यावर मर्यादा घातल्या गेल्या. पाश्चात्य देशांनी रशियावर लादलेल्या निर्बंधांतर्गत परदेशातील रशियन बॅंक खाती गोठवण्यात आली आहेत. रशियाने आपले चलन सुरक्षित करण्यासाठी आणखी एक पाऊल उचलले.
रशियाकडून नैसर्गिक वायू विकत घेतलेल्या युरोपीय संघाच्या देशांना डॉलर किंवा युरोऐवजी रुबलमध्ये बिल भरण्याची मागणी करण्यात आली. युरोपातील देश रशियातून येणाऱ्या वायूवर मोठ्या प्रमाणावर अवलंबून असतात. नैसर्गिक वायूचा पर्यायी स्रोत नसल्याने तसेच पर्यायी ऊर्जास्रोतही उपलब्ध नसल्याने युरोपीय संघाचा बहिष्कार फारसा प्रभावी ठरला नाही. जर्मनीसह अन्य देशांनी बहिष्कार धुडकावून रशियाकडून नैसर्गिक वायू आणि ऊर्जेची खरेदी करीत राहिला. युरोपीय संघ ऊर्जा पुरवठ्याचे पर्यायी मार्ग शोधण्याच्या योजनेवर काम करत आहे. पण, युरोपलाही रशियाकडून गॅस खरेदी थांबवायला वर्षे लागतील. रशियन सरकारी मालकीच्या गॅझप्रॉमच्या सर्वात मोठ्या खरेदीदारांपैकी एक असलेल्या जर्मनीने रूबलमध्ये पैसे देण्यास आधीच सहमती दर्शविली आहे. रशियाने युरोपीय संघाचा बदला घेण्यासाठी एक धोरणात्मक दृष्टिकोन घेतला आहे. युरोपला नैसर्गिक वायू पुरवठ्याचा मुख्य स्रोत म्हणून त्याने आपल्या स्थानाचा पुरेपूर फायदा घेतला. युरोपीय संघ रशियाकडून 40 टक्के गॅस खरेदी करीत होता. वायू आणि कच्च्या तेलाच्या विक्रीतून रशियाला मोठी मदत मिळाली.
तेल आणि वायूची किंमत म्हणजे रशियन खरेदीदारांना तेलाच्या प्रतिपिंपामागे अधिक डॉलर्स द्यावे लागतील आणि याचा अर्थ खरेदीदारांना अधिक रूबलची आवश्यकता असेल. तथापि, विश्लेषकांचे म्हणणे आहे की, कठोर आर्थिक उपाय, उच्च व्याजदर आणि महागडे तेल आणि वायूच्या किमती यामुळे रशियाला तात्काळ दिलासा मिळाला आहे. रशियामध्ये रुबल अचानक महाग झाले आहे. यामुळे निर्यातदार आणि काही देशांतर्गत उत्पादकांसाठी समस्या निर्माण झाल्या आहेत. रुबल ज्या प्रकारे मजबूत झाला आहे, त्यावरून प्रश्न उपस्थित होत आहेत की, रशियावर पाश्चात्य देशांनी घातलेले आर्थिक निर्बंधही प्रभावी ठरत आहेत की नाही? स्कॉट जॉन्सन म्हणतात, की रशियाबाहेरील लोकांना असे वाटते की रुबल मजबूत होत आहे आणि निर्बंधांचा जसा विचार केला जात होता तसा परिणाम होत नाही. परंतु हे पूर्णपणे सत्य नाही.
रुबलच्या ताकदीचे मुख्य कारण म्हणजे निर्यातीतून मिळणाऱ्या कमाईचे देशांतर्गत चलनात रूपांतरित करण्याची अट आणि आर्थिक प्रवाहांवर लादलेले इतर प्रकारचे नियंत्रण. अशा प्रकारे परदेशातून रोख प्रवाह नियंत्रित केला गेला आहे. रुबल पेमेंट बॅलन्सचे खरे चित्र सादर करते, परंतु हे चित्र अस्पष्ट दिसत असलेल्या अर्थव्यवस्थेची स्थिती दर्शवत नाही, असे जॉन्सन म्हणतात. बेन लाडलरदेखील स्कॉट जॉन्सनच्या युक्तिवादांशी सहमत आहे. रूबलची तेजी आता थांबण्याची शक्यता आहे. रुबलच्या मजबूतीमुळे रशियाची निर्यात कमी स्पर्धात्मक झाली आहे आणि अमेरिकेच्या कडक निर्बंधांमुळे त्याच्या कर्जावर डिफॉल्ट होण्याचा धोका वाढला आहे, असं ते म्हणतात. यावरून रशियाच्या रुबलने अमेरिकेच्या डॉलरवर मात कशी केली, हे समजू शकते.
आरिफ शेख