अगं, ती नेहा ना? ती-ती स्किझो आहे! आम्ही रेस्टॉरंटमध्ये जेवण घेत असताना शेजारच्या टेबलाशी बसलेली एक स्त्री आपल्या मैत्रिणीला सांगत होती. मी चमकून बघितलं पण दोघी हसत होत्या. मला नवल वाटलं. एके काळी स्किझोफ्रेनिया हा शब्द क्वचितच वापरला जायचा. स्किझोफ्रेनियाला मराठीत छिन्नमनस्कता असा प्रतिशब्द दिला गेला आहे. मात्र स्किझोफ्रेनियाची मानसिकता व्यापक आहे.
ज्याला डिल्यूजन म्हणजे विभ्रम म्हणतात तो प्रकार स्किझो व्यक्तींमध्ये आढळतो. पराकोटीच्या स्किझो अवस्थेमध्ये व्यक्ती हिंसक बनू शकते परंतु सौम्य विभ्रम झालेल्या विभ्रांत व्यक्ती बऱ्याच प्रमाणात निरुपद्रवी असतात. रेस्टॉरंटमधील स्त्री बहुधा अशाच प्रकारच्या नेहाबद्दल बोलत असावी.
मलाही काही माइल्ड स्किझोफ्रेनिक माणसं भेटली. माझ्या माहितीची एक अतिशय कुरूप महिला बऱ्याच जणांना सांगायची, माझ्या सौंदर्यामुळे इतके लोक मागे लागतात किनई की मला फार काळजी घ्यावी लागते. वास्तविक तिच्याकडे फारसं कुणी बघायचंही नाही आणि ती संपर्कात आली तर तिच्यापासून लवकर सुटका करून घ्यायचे. तिला आपल्या “नसलेल्या’ सौंदर्याबद्दल मोठाच भ्रम होता.
एक इसम एका डॉक्टरकडे पडेल ते काम करत होता. त्या डॉक्टरांच्या दवाखान्यात गेलं की आलेल्याची वर्दी तो डॉक्टरांना द्यायचा. आलेल्याला चाळायला मासिकं आणून द्यायचा. अशी सामान्य कामं बहुधा अगदी तुटपुंज्या पगारावर तो करीत असावा. पुढे त्याचं ते कामही सुटलं. एकदा तो मला रस्त्यात भेटला आणि एखादी गुप्त गोष्ट सांगावी अशा थाटात माझ्या कानात सांगू लागला, अहो, अमेरिकेची हेर संस्था एफबीआय, रशियाची केजीबी अशी खूप हेरखाती माझ्या मागावर आहेत! हे सगळं तो अतिशय गंभीर मुद्रेनं सांगत होता. अशा फाटक्या बिनकामाच्या माणसामागे हेर पाठवण्याचा मूर्खपणा उच्च दर्जाच्या आंतरराष्ट्रीय हेरसंस्था करतील का? अशी ही विभ्रम असलेली एक अतिसामान्य व्यक्ती!
माझ्या माहितीचे एक कवी आहेत. खरं सांगायचं तर ते एक चांगले कवीही आहेत. पण तेही खूप वेळा विभ्रांत असल्याचं दिसून आलं. एका आठवड्यात ते मला तीनदा दिवसाच्या वेगवेगळ्या वेळी भेटले. पण प्रत्येक भेटीत ते मला सांगायचे, आत्ताच माझ्या एका गीताचं रेकॉर्डिंग करून येतोय! त्यांची खरंतर थोडीशीच गीतं रेकॉर्ड झाली होती आणि चांगली असूनही ती फारशी गाजली नाहीत. पण त्यांना असा भ्रम झाला होता की आपली गीतं खूप लोकप्रिय आहेत आणि आता संगीतकारांनी आपल्या गीतांचं रेकॉर्डिंग करण्याचा सपाटाच लावला आहे!
शास्त्रीयदृष्ट्या स्किझोफ्रेनिया ही एक मानसिक विकृती आहे. स्किझो व्यक्ती वास्तविकतेपासून दूर जातात आणि घटनांचा, व्यक्तींचा आणि स्वत:चासुद्धा भलताच समज करून घेतात. परिणामी त्यांच्या मनात भ्रम निर्माण होऊन गोंधळलेले विचार मनाचा ताबा घेतात. त्यामुळे त्यांच्या दैनंदिन कामकाजात अडथळा येतो आणि ते भरकटतात. स्किझोफ्रेनिया असलेल्या लोकांना नितांत उपचारांची आवश्यकता असते.
स्किझोफ्रेनियाचं पराकोटीला गेलेलं गंभीर उदाहरण म्हणजे 60च्या दशकात रामन राघव या सीरियल किलरचं होय. राघवनं चाळीसच्या वर खून केल्याचं स्वत:च कबूल केलं. सुरुवातीला एका तज्ज्ञ डॉक्टरानं राघवची मानसिक स्थिती सामान्य असल्याचा निर्वाळा दिला होता. मात्र नंतर एका तज्ज्ञानं प्रदीर्घ संवादानंतर कोर्टाला सांगितलं की राघवनची केस ही दीर्घकालीन पॅरानॉइड स्किझोफ्रेनियाची केस आहे. म्हणजेच तो बऱ्याच काळापासून विभ्रांत अवस्थेत वावरत आहे. कोर्टानं ते ग्राह्य धरून त्याला आजन्म कारावासाची शिक्षा दिली. पण राघव कारावासातच मरण पावला.
अर्थात् अशा एक्स्ट्रीम स्किझोफ्रेनियाच्या केसेस विरळ असतात. सर्वसामान्य माणसांमध्ये दिसून येणारी छिन्नमानसिकता अतिशय सौम्य आणि बहुतांशी निरुपद्रवी प्रकारची असते. तज्ज्ञांच्या मतानुसार ही स्त्रियांपेक्षा पुरुषांना अधिक बाधित करते. त्याची कारणं वैयक्तिक, शारीरिक, सामाजिक किंवा शैक्षणिक पातळीवर घडलेल्या धक्कादायक घटनांशी संबंधित असतात. अशा धक्क्यातून सावरण्याएवढी त्यांची क्षमता नसते आणि परिणामी ते स्किझोफ्रेनिक होतात. तेव्हा धक्का बसलेल्या व्यक्तींना मानसिक आधार देऊनच स्किझोफ्रेनिया टाळता येईल.
– श्रीनिवास शारंगपाणी