डॉ. मेघश्री दळवी
आपल्या आजूबाजूच्या उपकरणांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत चालली आहे. लॅपटॉप, मोबाइल, टॅब यांच्या जोडीने म्युझिक सिस्टम, अलेक्सा, हेल्थ बॅंड आणि कितीतरी उपकरणांच्या गराड्यात आपला दिवस जातो. या उपकरणांना चार्ज करत राहणे आणि दोन-तीन वर्षांनी त्यांची बॅटरी बदलणे हे आणखी एक काम आपल्या यादीत येऊन पडलं आहे. त्यामुळे हजारो वर्षे चालेल अशा बॅटरीची बातमी आल्यावर अनेक जणांनी मोठा नि:श्वास सोडला असेल!
किरणोत्सारी कचऱ्यातून ऊर्जा निर्माण करणारी आणि दीर्घकाळ साठवून ठेवणारी नॅनो डायमंड बॅटरी ही खरोखरीच एक अभिनव कल्पना आहे. नाहीतरी त्या कचऱ्यातून होणारे उत्सर्जन धोकादायक असतं. त्यामुळे या कचऱ्याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावणं ही एक डोकेदुखी होऊन बसते. या आगळ्या कल्पनेने मात्र दोन्ही प्रश्नांची सांगड घालत एक उत्तम मार्ग दाखवून दिला आहे. नॅनो डायमंड बॅटरी मोबाइल फोनसारख्या छोट्या उपकरणांमध्ये वापरता येईल. त्याचप्रमाणे वेगवेगळी वैद्यकीय साधने, डेटा स्टोरेज, अवकाशात वापरणारी उपकरणं, विमान आणि इतर वाहनं, यांच्या सोबत औद्योगिक क्षेत्रातही तिचा उपयोग करता येईल.
किरणोत्सारी कचऱ्यापासून पहिली बॅटरी बनली ती सहा वर्षांपूर्वी, 2016 मध्ये. तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात तिचा खूप गाजावाजा झाला. पण अनेकांच्या मनात किरणोत्साराविषयी धाकधूक होती. ही बॅटरी वापरणारी उपकरणं आपण सतत जवळ बाळगतो. खिशात, मनगटावर, बॅकपॅकमध्ये ठेवतो. तिचा आपल्या शरीरावर काय परिणाम होईल?
बॅटरी बनवणाऱ्यांनी मात्र तिच्या सुरक्षिततेचा पूर्ण विचार केलेला आहे. किरणोत्सारापासून संरक्षण मिळवण्यासाठी तिच्यात पॉलिक्रिस्टलाइन डायमंडचा पहिला थर दिला आहे. या थरामुळे किरणोत्सार आणि उष्णता या दोहोंपासून संरक्षण मिळतं. हा थर स्टेनलेस स्टीलच्या बारा पट मजबूत असल्याने बॅटरी फुटणे किंवा तिला सूक्ष्म भेग पडणे याची शक्यताही जवळजवळ शून्य होते.
नॅनो डायमंड बॅटरीचं अंदाजे अठ्ठावीस हजार वर्षांचं आयुष्य पर्यावरणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचं आहे यात शंकाच नाही. आज आपण वापरून झालेली बॅटरी अगदी सहज फेकून देतो. पण या इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याचा पर्यावरणावर अवास्तव भार पडतो. तुलनेत नॅनो डायमंड बॅटरीचा कचरा जवळजवळ होणारच नाही. एकीकडे किरणोत्सारी कचऱ्यापासून या बॅटरीची निर्मिती होते हा रिसायकलिंग पैलू आणि दुसरीकडे दीर्घ आयुष्य, या दोन्हींमुळे नॅनो डायमंड बॅटरी पर्यावरणस्नेही होईल.
एखाद्या क्षेत्रात एक खूप मोठा शोध लागतो आणि तो त्या क्षेत्राला पूर्ण पालटून टाकतो. वाफेचं इंजिन, इलेक्ट्रॉनिक चिप यांची उदाहरणं आपण पाहिली आहेतच. कदाचित ही नॅनो डायमंड बॅटरी ऊर्जेच्या क्षेत्रात तो महत्त्वाचा टप्पा ठरेल. बॅटरीसाठी लागणाऱ्या लिथियमचं राजकारण होतं आहे, तर खनिज इंधनाला पर्याय हवाच आहे. अशा वेळी ही बॅटरी फार महत्त्वाची भूमिका निभावताना दिसेल.