– माधव विद्वांस
मधुबनी चित्रकलेची ओळख जगाला सांगणाऱ्या ग्रामीण हस्तकला क्षेत्रात काम करणाऱ्या, लेखिका, सामाजिक कार्यकर्त्या पुपुल जयकर यांची आज जयंती. त्यांचे वडील अलाहाबाद येथे आयसीएस अधिकारी होते. ते मूळचे सुरतचे. त्यांची नोकरीनिमित्ताने सतत बदली होत असे. ते उत्तर प्रदेशातील इटावा येथे असतानाच 11 सप्टेंबर 1917 रोजी पुपुल यांचा जन्म झाला.
अकरा वर्षांच्या असतानाच त्या वडिलांबरोबर बनारस (वाराणसी) येथे गेल्या व ऍनी बेझंट यांनी सुरू केलेल्या शाळेत अभ्यास केला. कालांतराने ते अलाहाबादला आले. तेथे त्यांची नेहरू कुटुंबाशी ओळख झाली. 1930 साली त्यांचा इंदिरा गांधींशी परिचय झाला. त्यांची मैत्री झाली ती इंदिराजींच्या अखेरपर्यंत टिकली.
वर्ष 1936 मध्ये लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून पदवी घेतली त्यापूर्वी त्यांनी लंडनमधील बेडफोर्ड महाविद्यालयातून पत्रकारितेची पदवी संपादन केली. लंडन येथेच त्यांचे बॅरिस्टर मनमोहन जयकर यांचेशी विवाह झाला. भारतात परतल्यावर त्या मुंबईतच स्थायिक झाल्या. पुपुल जयकर यांनी एका इंग्रजी दैनिकात नोकरीसाठी अर्ज केला. तेव्हा आम्ही तुमचे लेख छापू, पण महिलांना आम्ही नोकरीमध्ये घेत नसतो असे त्यांना कळवले.
मुंबईला जेमिनी रॉय आणि चित्रकार एम. एफ. हुसैन यांनी लहान मुलांसाठी सुरू केलेल्या टॉय कार्ट या प्रकाशन पत्रिकेत त्यांनी काम सुरू केले. वर्ष 1940 मध्ये कस्तुरबा ट्रस्टमध्ये भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस कार्यकर्ते मृच्छुल साराभाई यांच्या त्या सहाय्यक झाल्या. त्याच वेळी महिलांसाठी राष्ट्रीय नियोजन समितीसाठी त्यांची सचिव म्हणून नेमणूक झाली. याच वेळी जे. कृष्णमूर्ती यांच्याशी त्यांची ओळख झाली व हॅंडलूम उद्योगातही त्या सहभागी झाल्या.
त्यांनी कापड मंत्रालयाच्या अधीन असलेल्या मद्रास (चेन्नई) मध्ये विणकर सेवा केंद्र, स्थापन केले.
त्यांनी इंदिराजींच्या व्यक्तिमत्त्वाचे सर्व पैलू दाखविणारे त्यांचे चरित्र लिहिले आहे. वर्ष 1950मध्ये पंतप्रधान नेहरूंनी त्यांना भारतीय हस्तकलेला प्रोत्साहन देण्यासाठी अभ्यास करण्यास पाचारण केले. त्यांनी भारतीय संस्कृती तसेच स्वातंत्र्यानंतर व स्वातंत्र्यपूर्व काळातील पारंपरिक आणि गावातील कला, हातमाग आणि हस्तकलेच्या पुनरुत्थानासाठी अथक प्रयत्न केले.
याबद्दल न्यूयॉर्क टाइम्समध्ये त्यांचा “भारताच्या संस्कृतीची राणी’ असा उल्लेख केला होता. त्यांनी फ्रान्स, जपान आणि अमेरिकेत भारतीय कलांची ओळख व प्रोत्साहन मिळवून दिले. त्यांनी भारतात अनेक ठिकाणी हस्तकला प्रदर्शने भरवून कारागिरांना बाजारपेठ उपलब्ध करून दिली.
वर्ष 1980 मध्ये लंडन, पॅरिस व अमेरिकेत भारतीय कलाकारांनी बनविलेल्या कलाकृती जागतिक स्तरावर नेल्या. विशेषकरून मधुबनी चित्रकलेची ओळख त्यांनी जगाला करून दिली. वर्ष 1966 मध्ये इंदिरा गांधी यांनी पुपुल यांना आपली सांस्कृतिक सल्लागार म्हणून नियुक्त केले.
त्यांनी भारतीय हस्तकला आणि हॅंडलूम कॉर्पोरेशनचे कार्यकारी संचालक पद सांभाळले तसेच अध्यक्षपदही भूषविले. त्यांनी कृष्णमूर्ती फाउंडेशनचे विश्वस्त व अध्यक्षपदही सांभाळले होते. वर्ष 1967 मध्ये त्यांना पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले होते. त्यांचे 29 मार्च 1997 रोजी निधन झाले.