डॉ. मेघश्री दळवी
वनस्पतींमधलं जीववैविध्यता कमी होत चालले आहे, अनेक ठिकाणी संकरित बी-बियाणांमुळे मूळ बियाणांचा वापर कमी होतो आहे. अशा परिस्थितीत हा नैसर्गिक ठेवा जतन कसा करायचा? उद्या एखाद्या विशिष्ट पिकांची जात रोगांमुळे पूर्ण नष्ट झाली तर तिची पुन्हा लागवड कशी करायची? काही कारणाने एखादा प्रदेश ओसाड पडला तर तो नव्याने कसा फुलवायचा?
या सगळ्यावर एकच उतारा आहे आणि तो म्हणजे बीजकोठार! किमती वस्तू जपून ठेवायला खास कड्याकुलूप असलेला सुरक्षित कोठार असते तसे खास बी-बियाणांसाठी कोठार. कधीतरी तुटवडा पडेल म्हणून नॉर्वे या देशाने स्पिट्सबर्गेन बेटावर एका ओसाड कोळशाच्या खाणीत काही बियाणे साठवून ठेवायला सुरुवात केली. हे नॉर्डिक जीन बॅंकेचे काम 1984 पासून हळूहळू आकार घेत होतं. तिथे 300 वेगवेगळ्या जातींच्या 10 हजारपेक्षा जास्त बिया जमा झाल्या. त्यांच्यावर योग्य प्रक्रिया करून वजा 18 अंश सेल्शिअस तापमानाला त्या गोठवून ठेवल्या होत्या. त्याआधी दक्षिण आफ्रिकेत असाच एक प्रकल्प 1970 पासून सुरू होता. तिथल्या बियाणांचे नमुनेही नॉर्डिक जीन बॅंकेने स्वालबार्डमध्ये गोळा करायला सुरुवात केली. पुढे या कल्पनेला इतर अनेक देशांनी पाठिंबा दिला आणि त्यातून उभं राहिलं स्वालबार्ड जागतिक बीज कोठार.
नॉर्वेमधलं स्पिट्सबर्गेन बेट उत्तर ध्रुवापासून केवळ 1 हजार 300 किलोमीटरवर आहे. त्यामुळे तिथे पर्माफ्रॉस्ट म्हणजे कायम गोठून राहिलेला बर्फ असतो. हा बर्फ कधीच वितळत नसल्याने तिथलं तापमान सदैव वजा 3 अंश सेल्शिअस इतके असते. ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे पर्माफ्रॉस्टला कधी कधी तडे जाण्याचा प्रसंग उद्भवू शकतो. पण तो पुन्हा पूर्ववत होतो. मनुष्यवस्तीपासून हे बेट खूप दूर आहे, म्हणून तिथे कोणत्याही प्रकारचे प्रदूषण नाही.
या बेटावर स्वालबार्ड इथल्या वालुकाश्म डोंगरात सुमारे 120 मीटर आत खोदून या बीजकोठाराचे बांधकाम करणात आले आहे. आत गेल्यावर एकामागोमाग एक पाच दरवाजे ओलांडून या कोठारापर्यंत पोहोचता येते. सुरक्षा आणि बाहेरचे जीवजंतू आत शिरकाव करू नयेत या दृष्टीने ही रचना करण्यात आली आहे. स्वालबार्ड बीज कोठारात आज 15 लाखांहून जास्त बियाणे साठवलेली आहेत. विविध प्रकारच्या बियांचे साधारण 500 नमुने इथे ठेवलेले आहेत. ही बियाणे शेकडो वर्षे टिकाव धरतील याची विविध कसोट्यांनी खात्री करून घेतलेली आहे. काही बियाणे तर हजार वर्षांपलीकडे टिकतील याची ग्वाही शास्त्रज्ञांनी दिलेली आहे.
जगातले बहुतेक सगळ्या देशांनी आपापल्या भौगोलिक प्रदेशातले जीववैविध्यता राखून ठेवतील अशी सर्व बियाणे इथे पाठवलेली आहेत. अगदी उत्तर कोरियानेसुद्धा काही बियाणे ठेवलेली आहेत. एरव्ही सतत जगापासून फटकून राहणाऱ्या या देशालाही या बीज कोठाराचे महत्त्व पटलेले दिसतंय!