नवी दिल्ली – युक्रेनमधील विमान उत्पादक अँटोनोव्ह आणि झोरया माशप्रोएक्ट यांसह संरक्षणाशी संबंधित अस्थापनांवर रशियाने हल्ले वाढवले असल्याने भारतापुढील चिंता वाढली आहे. कारण अँटोनोव्ह आणि झोरया हे भारतीय संरक्षण साहित्याच्या प्रमुख पुरवठादारांपैकी एक आहेत.
भारतीय हवाई दलाच्या बाहतुकीच्या विमानांपैकी 100 विमाने ही अँटोनोव्ह एएन-32 बनावटीची आहेत. तर भारतीय नौदलाच्या जहाजांवरील सुमारे 30 टर्बाईन ही झोरया माशप्रोएक्ट बनवाटीची आहेत.
झोरया माशप्रोएक्ट च्या करखान्याला आगीच्या ज्वाळांनी वेढल्याचे छायाचित्रे प्रकाशित झाली आहेत. तर अँटोनोव्ह कारखान्यातून धूर बाहेर पडत असल्याचे छायाचित्रात दिसत आहे. युक्रेनमधील प्रगत संरक्षण व्यवसायाला रशियाने जाणीवपूर्वक लक्ष्य बनवले आहे. त्यामुळे त्या देशाला वाकवता असा होरा त्यामागे आहे.
माजी नौदलप्रमुख ऍडमिरल अरूण प्रकाश म्हणाले, जर झोरया माशप्रोएक्टवर परिणाम झाला तर आमच्या सागरातील जाहजांवर त्याचा विपरित परिणाम होईल. जाहजांवरील बहुतांश गॅस टर्बाईन ही युक्रेनी गॅस टर्बाईन आहेत.
या दोन्ही कंपन्या सातत्याने भारतीय नौदल आणि वायूसेनेनच्या संपर्कात असतात आणि सुट्या भागांचा पुरवठा करत असतात. नौदल सहा ते आठ टर्बाईन राखोव ठेवण्याच्या विचारात होती. नोव्हेंबर महिन्यात भेल आणि झोरया माशप्रोएक्ट गॅस टर्बाइनसाठी लागणाऱ्या सुट्या भागांच्या निर्मितीसाठी संयुक्त प्रकल्प उभारणी बाबत करार केला होता. हा प्रकल्प भारतात सुरू होणार होता.
ऍटोनोव्हकडून आपण त्याची विमाने विकत घेऊ लागल्यानंतर अनेक दशके ही कंपनी भारताच्या निकटच्या संपर्कात आहे. प्रत्यक्षात अनेक विमानांच्या नुतनीकरणासाठी आणि त्यात नव्या सुविधा बसवण्यासाठी उत्पादकांकडे परत पाठवण्यात येणार होती. हवाई दलाच्या कानपूर येथील विमान तळ दुरूस्ती केंद्राच्या आधुनिकीकरणात अँटोनोव्ह सहभागी होते.
त्यांचे कुशल कामगार आणि तज्ज्ञता यासाठी आपण त्यांच्यावर अवलंबून होतो. त्याच्या सुट्या भअगांच्या पुरवठ्यावरही आपण विसंबून होतो. त्या सर्वांवर परिणाम होणार असल्याचे एका संरक्षक विश्लेषकाने नाव न छापण्याच्या अटीवर सांगितले.
युक्रेनमध्ये अडचणी येण्याची ही काही पहिली वेळ नाही. रशियाने 2014 मध्ये युक्रेनच्या क्रिमिया आनि डोनबस या प्रांतांचा ताबा घेतला होता. तेथे त्यावेळी भारताची एन- 32 बनवाटीची 10 विमाने तेथे अडकली होती. ती बाहेर काढणे भारतीय हवाई दलाला शक्य झाले नव्हते. काम ठप्प झाल्यामुळे या विमानांचे कामही वेळेत पूर्ण होऊ शकले नव्हते. विमान उड्डाणाचा अधिकार नसल्याने ती विमाने परत आणणे शक्य झाले नव्हते. त्यावेळी भारताकडे 110 एन-32 विमाने होती. भारत त्यावेळी युक्रेन आणि रशियानंतर सर्वाधिक वापर करत असे.
भारताने एएन -32 बिमानांच्या नुतनीकरणासाठी दशकभरापुर्वी अँटोनोव्हशी करार केला होता. त्यानुसार अडकलेल्या विमनांचे काम सुरू होणार होते. मात्र रशियाने आडकाठी केल्याने ते होऊ शकले नाही. अखेर या युक्रेनी कंपनीने स्वत:ची नवी नुतनीकरण योजना विकसित केली. एएन-32 ही विमाने लडाख तणावावेळी मोठी उपयुक्त ठरली होती. देशातील अनवट विमानतळांवर उतरवण्यासाठी ही विमाने उपयुक्त ठरतात.
अशाच स्वरूपाची समस्या झोरयाच्या गॅस टर्बाईनबाबत निर्माण झाली आहे. सध्या भारत जहाज रशियाकडून खरेदी करत आहे. पण 2014 च्या युध्दानंतर युक्रेनने रशियाला गॅस टर्बाईन पुरवणे बंद केले. अखेर भारताने स्वतंत्र खरेदी करून गॅस टर्बाइन रशियाला पुरवली. भारत बांधत असलेल्या चार जहाजात झोरयाची गॅस टर्बाईन वापरत आहे. त्यातील दोन रशियात पुर्णत्वाच्या मार्गावर आहेत. तर दोन गोव्यातील जहाज बांधणी प्रकल्पात उभारण्यात येत आहेत. रशियाने यापुर्वी टर्बाईन युक्रेनमधून खरेदी केली आहेत का याची माहिती तातडीने उपलब्ध झालेली नाही.
अल्प आणि दीर्घकालीन परिणाम
सोव्हिएट युनियनच्या विघटनानंतर रशियाच्या शस्त्र पुुरवठा प्रकल्प आहे त्याच देशात राहिले. त्यातील मोठे शस्त्र उत्पादक प्रकल्प युक्रेनमध्ये राहिले. युक्रेनमधील प्रकल्पात रशियातून आणल्या जाणाऱ्या सुट्या भागांचे प्रमाण लक्षणीय आहे तसेच उलट त्या देशांबाबतही आहे. त्यामुळे या युध्दाचा अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन असे परिणाम भारतीय लष्करावर होण्याची शक्यता आहे.