गेली काही वर्षे आयुष्य खूप धावपळीचे झाले आहे. मनोरंजन, करमणूक माणसाला हवीच असते. पण दिवसेंदिवस त्यासाठी वेळ काढणंही कठीण होत चाललंय. ट्रॅफिकमधून बाहेर जाणेयेणे, खर्च, वेळ… असा सगळा ताळमेळ बसवायचा. त्यातच आता कोविड-19 चे नवे संकट. या साऱ्यातून घरबसल्या विरंगुळा मिळवण्याचा आता एक चलाख मार्ग निघाला आहे. तो म्हणजे “शॉर्ट फिल्म’… “लघुपट’! या लघुपटांच्या दुनियेविषयी.
अनेक विषय असे असतात की, त्यांना चित्रपटांमधून नीटसा न्याय देता येत नाही. माणसांच्या स्वभावाच्या विविध तऱ्हा, नात्यातील गुंतागुंत, काही नाजूक अलवार क्षण, वेगळी दृष्टी देणारा एखादा अनुभव, असे विषय लघुपटातून चांगल्या तऱ्हेने हाताळता येतात. अशा शॉर्ट फिल्म्स आपल्या सोयीच्या वेळात आपण केव्हाही पाहू शकतो. ज्यांना जास्त वेळ द्यायचा नसेल पण एखादी चांगलीशी कलाकृती पाहायची असेल त्यांच्यासाठी “लघुपट’ हा उत्तम पर्याय आहे.
“शॉर्ट फिल्म’चे बजेट फार मोठे नसते. त्यामुळे ज्यांच्याकडे भांडवलाची कमतरता आहे, पण काही नवीन कल्पना आहेत, दृष्यमाध्यमाची जाण आहे, असे सर्जनशील लोक “शॉर्ट फिल्म’ तयार करू शकतात. अलीकडेच पुण्यामध्ये “गोवा लघुपट महोत्सव’ साजरा झाला.
या महोत्सवात पुण्यातील लघुपट दिग्दर्शक आणि कलाकार यांनी अनेक पारितोषिके जिंकली. या प्रसंगी “पेनफुल प्राइड’ हा लघुपट सर्वोत्कृष्ट ठरला. तसेच “पुनरागमनाय च’ आणि “दोन जगातला कवी’ या शॉर्ट फिल्म्सना सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शनाचे पारितोषिक मिळाले. अशा महोत्सवांमुळे काही नवे करून दाखवणाऱ्यांना हुरूप येतो.
सध्या असे दिसते की, मराठी लघुपटांच्या मानाने हिंदी लघुपट मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असतात. जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी कदाचित हिंदी भाषेत शॉर्ट-फिल्म्स करण्याचा मोह होत असावा. मराठीतील लघुपटांची नावे, चिकाटी, ढाण्या, आई-शप्पथ अशी अस्सल मराठीत असतात. हिंदीतील लघुपटांची बहुसंख्य नावे इंग्लिश भाषेतली असतात. काही लघुपटांचे शेवट सरळ वाऱ्यावर सोडून दिलेले असतात. काही लघुपट मात्र खरोखरच असे असतात की, त्याचा शेवट संदिग्ध ठेवण्यातच मजा असते. सगळे उलगडून सांगण्यापेक्षा प्रेक्षकाने समजून घेतले तर त्याची खुमारी वाढते. काही लघुपट प्रचारकी थाटाचे वाटतात. म्हणजे मुलीचे शिक्षण, स्त्रीवरील अन्याय या गोष्टी सूचकतेनेसुद्धा मांडता येतात. पण त्या जर ठोकळेबाज पद्धतीने दाखवल्या तर त्यातील कलात्मकता उणावते.
लघुपटांमधे विविध विषय हाताळले जातात. काही रहस्यमय असतात तर काही लघुपटातून एखादी मार्मिक गोष्ट अचानक समोर येते. “साक्षीदार’ नावाच्या लघुपटामध्ये, सूर्याचे ऊन जात्यावर पडले तेव्हा कर्जाच्या कागदावर सह्या घेतल्या असा उल्लेख आहे. त्याला अनुसरून “सूर्यनारायणच साक्षीदार होता’; असे त्यातला म्हातारा माणूस म्हणतो. ही कल्पनाच किती रमणीय आहे!
काही लघुपटात माणसांचे नमुने पेश केले जातात. पुस्तके, पटकथा लिहिताना गुलजार यांच्या मनात काही व्यक्तिरेखांनी घर केले. त्यांचं व्यक्तिमत्त्व, त्यांचे वेगळेपण टिपणारे काही लघुपट त्यांनी तयार केले.
“किरदार’ नावाची लघुपटांची संपूर्ण मालिकाच त्यांनी दिग्दर्शित केली आहे. माणसांच्या स्वभावाचे अनेक पैलू त्यांनी त्यात रंगवले आहेत. गुलजारसारख्या प्रस्थापित पटकथाकारालासुद्धा “शॉर्ट फिल्म’ या माध्यमाचा उपयोग करून घ्यावासा वाटला. “शॉर्ट फिल्म’मध्ये कितीतरी जानेमाने कलाकार असतात. नीना कुलकर्णी, राधिका आपटे, ओम पुरी, इरफान खान, दिलीप प्रभावळकर, मोहन जोशी, दिव्या दत्ता, अनुप सोनी, काजोल, सोनाली कुलकर्णी… असे अनेक. जे कलाकार फार लोकप्रिय किंवा प्रस्थापित नाहीत; अशांची प्रतिभाही या शॉर्ट फिल्म्समधून अनुभवास येते.
काही लघुपटांचे कथानक फार सुरेख असते. उदा., अनुकूल, अंबानी. तर काहींमधे कलाकारांचा अभिनय अगदी दृष्ट लागण्यासारखा दिसतो.
“कांदेपोहे’ शॉर्टफिल्ममधे मुलगा अगदी साधा सरळ तर मुलगी भलतीच हरहुन्नरी. या दोघांचे स्वभाव त्यांनी आपल्या आवाजातून, बोलण्याच्या पद्धतीतून, देहबोलीने इतके सुरेख रंगवले आहेत की, जणू ते दोघे खरोखर तसेच आहेत, असे आपल्याला वाटून जाते. त्यातही ही मुलगी सुरुवातीला अगदी शालीन, सोज्वळ वाटते. नंतर एकदम धीट, महत्त्वाकांक्षी दिसू लागते. या दोन परस्परविरोधी भूमिकांमधे उत्कृष्ट अभिनयाचा एक नमुनाचा पाहायला मिळतो.
“एमपीएससी’ या “शॉर्ट फिल्म’मधेही मनोहर आणि अनू यांची जोडी अशीच दाखवली आहे. मनोहर शांत, समंजस. आपल्या मर्यादा जाणून असणारा. पण विचार चांगले. अनू वैतागलेली, अडचणीत सापडल्यामुळे थोडी चिडखोर झालेली, हुशार. आता हे काही सगळे शब्दांत मांडलेले नसते किंवा ते आपल्या तोंडाने सांगतही नाहीत. पण मनोहरचे काम करणारा अभिनेता ज्या मृदूपणे बोलतो, त्याचे सहज हावभाव, डोळ्यातली निरागसता… यावरून कळतेच की, हा तसा भला माणूस आहे. त्याच वेळी अनूचा तडफदारपणाही तिच्या शब्दांवरूनच नव्हे तर तिच्या हालचालींवरून, देहबोलीवरून लगेच लक्षात येतो. लघुपट आहे, कलाकार गाजलेले नाहीत म्हणून कोणत्याही बाबतीत प्रेक्षकाला तडजोड करावी लागत नाही. उलट उत्तमोत्तम कलाकारांची अदाकारी आपल्याला अशा लघुपटांतून पाहायला मिळते.
कमीत कमी वेळात प्रेक्षकांपर्यंत आशय पोहोचवणं हे लघुपटाचं मुख्य वैशिष्ट्य. बहुतेक लघुपट पंधरा-वीस मिनिटात संपतात. मात्र तरीही ते कधीही त्रोटक वाटत नाहीत हे विशेष. दिग्दर्शकाला जे सांगायचं असतं, ते तो मोजक्या प्रसंगातून छान खुलवतो. लेखकाप्रमाणे तो वर्णन करून काही सांगू शकत नाही; पण त्याऐवजी त्याच्या हातात अत्यंत प्रभावी असे दृष्यमाध्यम असते.
प्रत्यक्ष पाहून जेवढा प्रभाव पडतो त्यापेक्षा कितीतरी कमी प्रभाव वाचून किंवा ऐकून पडतो. म्हणूनच 10-15 सेकंद बघितलेल्या जाहिरातीसुद्धा आपल्या लक्षात राहतात. अशा अत्यंत प्रभावी दृष्यमाध्यमाचा, दिग्दर्शक कसा वापर करून घेतो, त्यावरून त्या लघुपटाचा कस ठरतो. उदाहरणार्थ, “एक्झिट’ या लघुपटातील मुलगी जाताना हॉटेलचे काचेचे दार लोटून बाहेर पडते. तिचा मित्र तिच्या पाठमोऱ्या आकृतीकडे पाहात असताना त्या काचेच्या दारावरील एक्झिट या शब्दावर कॅमेरा स्थिर होतो. दृश्यमाध्यमाची ही ताकद आहे.
त्याला जणू समजते की, हिने आता ह्या हॉटेलमधून नव्हे तर आपल्या आयुष्यातूनही “एक्झिट’ घेतली आहे. दिग्दर्शक पुष्कळ काही सांगत असतो. त्याचा कॅमेरा बोलत असतो. प्रेक्षकांनी मात्र त्या जागा लक्षपूर्वक पाहायला हव्यात, तर त्यातला कलात्मक आनंद त्याला मिळू शकेल. अर्थात् एकूणएक शॉर्ट फिल्म्स उत्तम कलाकृती असतात असे म्हणता येत नाही. थोडे शोधावे लागते, थोडा अंदाज घ्यावा लागतो. काही फिल्म्स निराशा करतात. पण बहुतेक वेळा आपल्याला काही ना काही छान, मनाला भिडणारे असे या लघुपटाच्या दुनियेत मिळून जाते.