परदेशातील अनेक नायिकांनी बॉलीवूडच्या मायानगरीत प्रवेश केला खरा, मात्र त्यांना चांगल्या अभिनेत्रीपदाचा दर्जा कधीही मिळाला नाही. कारण भाषाभिन्नता. हिंदी संवादाचे प्रशिक्षण घेऊनही चित्रपटात संवादफेक करताना अनेक अडचणी येत असल्याचे श्रोत्यांच्या लक्षात येत होते. प्रारंभीच्या काळात आकर्षणापोटी परदेशातील नायिकांना पाहण्यासाठी टॉकीजवर गर्दी होत असे. मात्र, कालांतराने ही गर्दी टिकली नाही. परदेशातील नट्यांची भूमिका केवळ ग्लॅमरचा भरणा करणे एवढ्यापुरतची मर्यादित असते. पण चित्रपटांचे यश हे कथानक, अभिनय, कलाकारांचे वलय, सादरीकरण यावर अवलंबून असते. त्यामुळे कालोघात विदेशी नायिकांची क्रेझ कमी होत गेली.
परदेशातील कलाकारांना बॉलीवूडचे नेहमीच आकर्षण राहिले आहे. कारण जगातील सर्वात मोठा चित्रपट उद्योग म्हणून बॉलीवूडकडे पाहिले जाते. दरवर्षी हजारापेक्षा अधिक चित्रपटांची निर्मिती भारतात होते. दाक्षिणात्य, हिंदी चित्रपटात काम करण्यासाठी आशिया खंडातीलच नाही तर युरोप, कॅनडातील कलाकारही भारतात येण्यासाठी उत्सुक असतात. मात्र, सर्वांनाच यश मिळते असे नाही. परदेशातील बहुतांश नायिका या केवळ ग्लॅमरवर अवलंबून राहतात. बॉंडपटातील नायिकांप्रमाणे त्यांचा अविर्भाव असतो. त्या अभिनयाकडे लक्ष देत नाहीत. त्यामुळे भारतीय नट्यांच्या तुलनेत या मंडळींना अनेक अडचणींना सामोरे जावे लागते. इंग्रजी आणि हिंदी चित्रपटाची धाटणी, संवाद अतिशय भिन्न आहेत. परदेशातील नायिका हिंदी चित्रपटाच्या मांडणीवरून अनभिज्ञ असतात. म्हणून त्या हिंदी टीचरबरोबरच सहकलाकार, दिग्दर्शकाच्या मदतीने हिंदी चित्रपटातील गोष्टी शिकतात. याचे उत्तम उदाहरण ज्येष्ठ अभिनेत्री हेलनचे देता येईल. म्यानमारमध्ये जन्मलेल्या हेलन यांचे चित्रपटाचे ज्ञान शून्य होते. प्रारंभीच्या काळात त्यांनी हिंदी पंडिताकडून भाषेचे धडे घेतले. याबरोबरच सहकलाकारांकडून त्यांनी कॅमेरासमोर संवाद बोलण्याचे प्रशिक्षण घेतले. दादामुनी, अशोककुमार यांनी हिंदी भाषा अतिशय सोप्या शब्दांत समजून सांगितले. प्रारंभीच्या काळात त्या तोडक्यामोडक्या भाषेत बोलत होत्या. त्या काळात हिंदी शिकण्यासाठी सर्वांशी हिंदीतूनच बोलू लागल्या. आयटम गर्ल म्हणून नावाजलेल्या हेलन यांनी अभिनयातही श्रोत्यांची वाहवा मिळवली आहे.
नायिकांचे शिक्षक
अंधेरीच्या बॅरिस्टामध्ये दिसणारे हिंदी आणि उर्दु भाषेचे जाणकार जमाल हैदर हे अनेक वर्षांपासून परदेशातून येणाऱ्या नायिकांना हिंदी-उर्दु भाषेचे पाठ देतात. अलीकडेच त्यांनी कॅनडाहून आलेली गायिका आणि अभिनेत्री नतालीला हिंदी शिकवले आहे. दुसरीकडे त्यांची आणखी एक विद्यार्थिनी ऍली अबराम ही मात्र हिंदीचे शिक्षण घेऊनही चित्रपटात जागा मिळवू शकली नाही. तसे पाहिले तर सलमान खानच्या मदतीने तिला थोडेफार काम मिळत होते. यासंदर्भात ती म्हणते, परदेशातील कलाकारांना भारत आणि भारतीय चित्रपटांचे जबरदस्त वेड आहे. या दृष्टीने मी संपूर्ण तयारी केली आहे. कमी वयातच स्टॉकहोममध्ये हिंदी चित्रपट पाहण्यास सुरुवात केली होती. म्हणूनच तेव्हापासून हिंदी चित्रपटातील सर्व बारकावे शिकण्यास सुरुवात केली. जेव्हा मला मुंबईत काम करण्याची इच्छा झाली तेव्हा मी भाषा, अभिनय आणि नृत्याचे क्लास सुरू केले. म्हणूनच आजपर्यंत मी हिंदी चित्रपटात काम करत आहे. कतरिना, जॅकलिन फर्नांडिस आदी नायिकांना सलमानने मदत करूनही फारसा फायदा झाला नाही. कारण त्यांना केवळ शो पिस म्हणून पाहिले गेले.
बॉलीवूडमध्ये अभिनय आणि नृत्याव्यतिरिक्त शिकवणारे शिक्षकही आहेत. अशाच प्रकारचे संवाद शिकवणारे विकास कुमार, आनंद मिश्रा सारखे शिक्षकही नवख्या परदेशी कलाकारांना हिंदी शिकवण्याचे काम करत आहेत. व्हीपी सर यांचा वर्ग खूपच प्रसिद्ध आहे. गरज पडल्यास ते घरी जाऊन शिकवतात. यासंदर्भात ते म्हणतात, मी रोमनमध्ये सर्व कठीण संवाद तयार करून ठेवले आहेत. त्याचा अर्थ इंग्रजीत देखील उपलब्ध आहे. कलाकारांना सुरुवातीला मी काळजीपूर्वक वाचन करण्याचा सल्ला देतो. त्यानंतर माझी शिकवणी सुरू होते. त्यामुळे त्यांना काम करताना सोपे जाते. मी बोलीभाषेचा अधिक उपयोग करतो. प्रत्यक्षात या सर्वांसाठी हिंदीतील प्रचलित संवाद बोलणे आणि शिकणे खूपच आवश्यक आहे.
मनात संकोच असतो
प्रसिद्ध कोरियोग्राफर गणेश आचार्य हे नृत्य शिकवण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. कतरिना कैफ, सनी लिओन, जॅकलिन यासारख्या नट्यांना त्यांनी नृत्य शिकवले. त्यांनी पाचच वर्गात कतरिनाला अनेक महत्त्वाचे स्टेप्स शिकवल्या होत्या. गणेश आचार्य म्हणतात की, कतरिना या खूपच चांगल्या विद्यार्थिनी आहेत. मात्र तिला अधिकाधिक नृत्य करण्यासाठी वेळ द्यायला हवा. परंतु आत्मविश्वास असतानाही केवळ कतरिनाच नाही तर जॅकलिन फर्नांडिस, याना गुप्ता, सनी लिओन, नर्गिस फाकरी, एमी जॅक्सन आदी परकीय नायिकांच्या मनात अनामिक भीती असते. याबाबत सनी लिओनचे उत्तर रोचक आहे. ती म्हणते जिस्म-2 चे सतत वाचन करून संपूर्ण स्क्रिप्टच पाठ केली होती. दुसऱ्या चित्रपटात काम करताना देखील हाच फॉर्म्युला वापरला आहे. पण बोलताना मी इंग्रजी शब्दाचाच अधिक वापर करते. हा बदल कधी होईल, ठाऊक नाही. मात्र अस्खलित हिंदी न बोलण्याची खंत कायम मनात राहील, असे ती म्हणते. प्रत्यक्षात अभिनय आणि नृत्य प्रशिक्षणात बिझी असल्याने संवादाकडे अधिक लक्ष दिले नसल्याचे ती सांगते. तिच्या आर्टिस्टने डबिंग केली आहे. मी कधीही पराभव मानला नाही. अमेरिकेतही माझे हिंदी क्लास सुरूच राहतील, असे ती म्हणते. दुर्दैवाने या शिक्षणाला अधिक महत्त्व दिले जात नाही, अशी खंत सनी लिओनने व्यक्त केली.
जॅकलिनला निरोप
जॅकलिन फर्नांडिसला आता हिंदीत फारसे काम मिळत नसल्याचे चित्र आहे. साहोचे एक आयटम नंबर मिळाल्यानंतर ती लवकरच सुशात सिंह राजपूतबरोबर ड्राइव्हमध्ये दिसणार आहे. हीच स्थिती कतरिना कैफची आहे. परदेशातील नायिकेच्या यशाबाबत दिग्दर्शक महेश भट्ट म्हणतात, की बॉलीवूड चित्रपटातील आवड पाहून आपण सनी लिओनला हिंदीबाबतीत अनेक गोष्टी सांगितल्या. तसेच चांगल्या संवादासाठी डबिंगही केली. त्यामुळे तिला पुढच्या चित्रपटात घेण्याची हमी दिली आहे आणि ती यासाठी स्वत:च डबिंग करणार आहे. प्रत्यक्षात शिकण्याची आवडही असणे गरजेचे आहे. म्हणूनच नर्गिस फाकरीला निरोप देण्यात आला. चित्रपटाच्या प्रशिक्षण वर्गाशिवाय अनेक दिग्दर्शकांनी देखील मदत केल्याचे नर्गिस फाकरी सांगते.
दुर्दैवाने ती अभिनयात फारशी छाप पाडू शकली नाही. अभिनयापेक्षा गॉसिपला तिने अधिक वेळ दिला. कधीकाळी तिचा मित्र आणि दिग्दर्शक अयान मुखर्जीने बरीच मदत केली होती. मात्र तिच्या स्वभावामुळे त्याने शिकवणे सोडून दिले. नायिका परदेशातील असो किंवा देशातील असो, अधिक मेहनत करणाऱ्यांना नायिका म्हणून बॉलीवूडमध्ये स्थान मिळते. कंगना, दीपिका, प्रियांकासह अनेक नट्यांचे यानिमित्ताने उदाहरण देता येईल.
हिंदी शिक्षण गरजेचे
परकी नायिका आपल्या हिंदी शिक्षणावरून आणि प्रशिक्षणावरून सतत गाजावाजा करत असतात. मात्र कतरिना, जॅकलिन आणि नर्गिस फाकरी या सारख्या नायिकांना मिळालेले जेमतेम यश पाहता तो केवळ प्रपोगंडा असल्याचेच वाटते. श्रीलंकेची जॅकलीन म्हणते, नियमित नृत्य सराव करणे आणि ज्येष्ठ सहकलाकारांच्या टिप्स घेणे हे मी कधीही विसरत नाही. मला हिंदी शिकण्याची इच्छा आहे. रितेश देशमुखकडून मी बऱ्यापैकी मराठी शिकली आहे. आता मराठी लोकांसमवेत मी मराठीतूनच बोलते. हिंदीबाबत मी सुरुवातीपासूनच सजग होते. क्लास नसला तर इंग्लिश टू हिंदी
पुस्तक वाचते. सलमानने देखील बरीच मदत केली आहे. त्यामुळे परदेशातील नायिकांना हिंदी शिक्षण अनिवार्यच आहे, असे एकंदरित चित्र आहे.
सोनम परब