एक रहदारीचा रस्ता. वेगवेगळ्या संख्येच्या चाकांची वाहनं, सायकली, पादचारी यांच्या गजबजाटाने व्यापलेला हा रस्ता. मी जवळजवळ रोजच जातो या रस्त्यावरून! घरापासून काही अंतरावर या रस्त्याच्या कडेला एक वृद्ध गृहस्थ पाचपंचवीस वेगवेगळ्या आकाराच्या पिचकाऱ्या विकायला घेऊन बसलेले दिसतात. दाढीचे खुंट वाढलेले, चेहरा आत्ममग्न, कपड्यांकडे फारसे लक्ष नाही, प्रभावहीन व्यक्तिमत्त्व असे हे गृहस्थ. त्यांच्या पुढ्यातील सारा ऐवज शे-दोनशे रुपयांच्या पलीकडचा नाही. त्या वेगवेगळ्या आकाराच्या पिचकाऱ्या तेलासाठी-ऑइलसाठी वापराच्या! पांढऱ्या-लाल-काळ्या रंगांच्या प्लॅस्टिकने बनवलेल्या.
सुरुवाती-सुरुवातीला या काकांकडे फारसं लक्ष जाण्याचं काही कारण नव्हतं. पण जवळजवळ रोजच ते या विशिष्ट जागी स्थितप्रज्ञ अवस्थेत बसलेले दिसू लागले, मग तेथून जाताना हमखास मी त्यांच्याकडे बघत असे. कधी ते त्या पिचकाऱ्या मांडत असत, कधी हातातल्या फडक्याने अलवारपणे साफ करताना दिसत, कधी पिचकाऱ्यांचं निरीक्षण सुरू असे. आठवड्यातून एखाद्या दिवशी एखादे गिऱ्हाईक त्यांच्या पुढ्यात उभे असे. मी मुद्दाम तेवढे अंतर हळूवारपणे जाई. सौदा जमलेला असला तर ते शर्ट वर करून आतल्या बंडीतून सुटे पैसे काढून त्याच्या हातात देत आणि त्याच्या हातातली नोट घेऊन बंडीत ठेवून देत. मला प्रश्न पडे, संबंध महिन्यात यांचा व्यवसाय नेमका किती होत असेल? सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत येथे बसून नेमक्या किती पिचकाऱ्या विकल्या जात असतील. एक पिचकारी दहा रुपयाला विकत असतील, तर दोन-तीन रुपये त्या पाठीमागे नफा असेल. दिवसभरात दहातरी पिचकाऱ्यांची विक्री होत असेल का? आणि या प्रश्नांचे उत्तर माझ्यापुरते मला नाहीच मिळत असे. मग तरीही हा खटाटोप हे गृहस्थ का करतात?
एक दिवस काय वाटलं कोण जाणे, मी मोटारसायकल उभी केली आणि पिचकारी घेण्यासाठी काकांकडे गेलो. त्यांच्या चेहऱ्यावर गिऱ्हाईक आल्याचा सूक्ष्म आनंद पसरला. सगळ्या पिचकाऱ्यांच्या किमती त्यांनी भराभर सांगितल्या. त्यातली एक बरीशी पिचकारी मी खरेदी केली आणि काही न बोलता निघालो. मग पंधरा-वीस दिवसांनी मित्राच्या सोबत जाताना मित्राला म्हटलं, “पिचकारी घ्यायची का?’ तो म्हटला, “काय बोलतोस, एक तर रंगपंचमी वगैरे काही नाही आणि आता रंग उडविण्याचं वयही नाही.’ म्हटलं, “अरे, रंगाची नाही, तेलाची-ऑइलची. घरात शिलाई मशीन असतं, मिक्सर असतं, काही ना काही छोटीमोठी यंत्र असतात. सायकल असते, त्याला तेल देण्यासाठी ही पिचकारी खूप उपयोगी पडते आणि हे बाबा चांगल्या क्वॉलिटीच्या पिचकाऱ्या विकतात.’ मित्रालाही पटलं. आम्ही पिचकारी घेण्यासाठी थांबलो. काकांनी मागच्या वेळेप्रमाणे सगळ्या पिचकाऱ्यांच्या किमती सांगितल्या. त्यातली एक आम्ही घेतली. मग महिना पंधरा दिवसांत कोणासाठी वा माझ्यासाठी तरी मी पिचकारी घेऊ लागलो. मी दिसलो की काका नमस्कार करू लागले. पिचकारी घेतली की हसू लागले, बहुदा मी त्यांचं हुकमी गिऱ्हाईक बनलो होतो.
दिवसभराची ही वणवण काका का करीत असावे असा प्रश्न होताच. घरात वेळ जात नसेल म्हणूनही बसत असतील असं एकदा वाटून गेलं. एकदा वाटलं, घरच्यांना त्रास देत असतील म्हणून काहीतरी उद्योगाला लावण्यासाठी घरच्यांनीच ही युक्ती केली असेल. पैशांसाठी हा व्यवसाय करणं, तसा अव्यापारेषू व्यापारच होता. एक दिवस तेथून जात होतो, तर काकांची जागा रिकामी! धक्काच बसला. खरं तर धक्का बसण्याएवढं काय होतं त्यात! बाहेरगावी ते गेले असतील, सुट्टी घेतली असेल, तब्येत बरी नसेल, शुभकार्य असेल, हजार कारणं होती, ते त्या जागेवर नसायला. पण ती ओकीबोकी जागा मला अस्वस्थ करणारी ठरली होती.
दुसऱ्या दिवशीही जागा रिकामीच होती. ओळीने तीन-चार दिवस काकांचा पत्ता नव्हता. शेवटी पलीकडच्या चहाच्या गाडीवाल्याला विचारायचं ठरवलं. त्याच्यापाशी गेलो आणि काकांची चौकशी केली तेव्हा तो समोर बोट करीत म्हणाला, “ती रस्त्याच्या पलीकडची भज्याची गाडी हाये ना, ती त्यांच्या मुलाची हाये, त्येला ईचारा’ अरे!, काकांचा मुलगा समोरच उभा असतो तर. मी लगबगीने रस्ता ओलांडून त्या गाडीजवळ गेलो. गाडीवरच्या त्या मध्यमवयीन माणसाने प्रश्नार्थक नजरेने माझ्याकडे पाहिले. मी म्हटलं, “पिचकारी विकणारे काका?’
“माझे वडील आहेत ते.’ त्याने माझा प्रश्न सोडविला.
“सध्या दिसत नाहीत.’
“हं, थोडंसं आजारी आहेत, थंडीताप.’
“बरोबर आहे, येथे दिवसभर बसतात.’
“हं, काय करणार, त्यांना आनंद मिळतो इथे बसण्यात.’
“असं, पण असा कितीसा धंदा होत असेल?’
“धंदा काही होत नाही पण मन गुंतून राहतं, वेळ जातो.’
“असं’
“तशी गरज नाही त्यांना हे सारं करण्याची, पण…’
“पण काय?’
“बसा सांगतो’
त्याच्या गाडीजवळच्या खुर्चीवर बसलो, तोही समोर बसला आणि बोलू लागला.
“ते गावातलं सारीका प्लॅस्टिकचं दुकान माहीत आहे का तुम्हाला,’
“कोणतं?’
“म्हणजे पूर्वी होतं वाचनालयाजवळचं, खूप मोठं’
“हा हा’ मला एकदम पंधरा-वीस वर्षांपूर्वीचं ते विस्मृतीत गेलेलं दुकान आठवलं. दुकानातला भरपूर माल, ओट्यावरच्या प्लॅस्टिकच्या कॅन, पाट्या, स्टुल, खुर्च्या अशा असंख्य वस्तू माझ्या नजरेसमोर आल्या. एक वैभवशाली दुकान होतं ते.
“त्याचं काय?’
“ते आमचं होतं, वडील मालक.’
“अरे!’ मी आश्चर्यात पडलो. स्वत:च्या मालकीचं एवढं मोठं दुकान असणारा माणूस आता रस्त्यावर प्लॅस्टिकच्या पिचकाऱ्या विकतो, मोठा प्रश्नच होता.
“…ते दुकान एका रात्री आगीच्या भक्ष्यस्थानी पडलं. पंधरा-वीस लाखांच्या मालाचं पाणी झालं. वडिलांना प्रचंड धक्का बसला, ते सैरभैर झाले. आमचं कुटुंब रस्त्यावर आलं. विमा नव्हता त्यामुळे नुकसान भरपाईही मिळण्याची शक्यता नव्हती. सगळंच गेलं. तेव्हापासून वडील कोलमडलेच. नातलगांनीही साथ दिली नाही. त्यानंतर कसंबसं भागवत, काहीबाही करत, प्रपंच चालवतोय. मी हाताशी आलेला होतो, मग ही गाडी लावली. ते घरात असले की उदास बसायचे, बोलायचे नाही, जेवायचे नाही.
काय करावं, काय करावं या विचारात दोन-चार वर्षे गेली, मग एक दिवस मीच विचारलं, “माझ्या गाडीच्या समोर रस्त्यावर काही प्लॅस्टिकचं सामान विकायला बसता का?’ एव्हाना लोकही सारिका प्लॅस्टिकला विसरले होते. त्यांना आवडलं. मग सगळ्यात सोपा, फार भांडवल न लागणारा ऍटम म्हणजे पिचकारी. दोन तीनशे रुपयांच्या आणून दिल्या. किमती समजावून दिल्या. तेव्हापासून बसू लागले तेथे. दिवस निघून जातो. कधी दहा वीस रुपये मिळतात. कधी हिशेबात घोळ होतो. पण त्याचं काही विशेष वाटत नाही. त्यांनी आम्हाला मोठं केलं आता आम्ही त्यांना उभं करतोय.’ बोलता बोलता त्याच्या डोळ्यांत पाणी आलं. त्याच्या खांद्यावर हात ठेवीत मी उठलो, नमस्कार करून निघालो.
चौथ्या पाचव्या दिवशी रस्त्याने जाताना काकांची चिरपरिचित मूर्ती रस्त्याच्या कडेला पिचकाऱ्या घेऊन बसलेली दिसली आणि एकदम आनंद झाला. गाडी लावली. वेगवेगळ्या आकाराच्या तीन पिचकाऱ्या घेतल्या. पैसे दिले. मनातल्या मनात काकांना नमस्कार केला. घरी गेल्यावर पिचकाऱ्या बायकोच्या हाती दिल्या, तेव्हा ती आश्चर्याने ओरडलीच, “अहो हे काय, या तीन धरून घरात अकरा पिचकाऱ्या झाल्यात, दुकान काढायचं का काय!’
तिच्याकडे पाहून मी शांतपणे म्हणालो, “राहू दे गं, तुला नाही कळायचं ते.’
डॉ. विनोद गोरवाडकर