आरिफ शेख
विश्वाची निर्मिती अन् ब्रह्मांडाचे रहस्य उलगडण्यासाठी अमेरिकी अंतरिक्ष संस्था “नासा’ अनेक वर्षे प्रयत्नशील आहे. नासाने युरोपीय तसेच कॅनडाच्या अंतरिक्ष संस्थेसोबत नुकतीच अंतराळात “जेम्सवेब’ नामी दुर्बीण लॉंच केली. विश्वप्रसिद्ध “हबल’ दुर्बिणीची जणू ती उत्तराधिकारी असेल. नासाच्या या अद्भुत मोहिमेविषयी…
“सितारो के आगे जहॉं और भी है’, असे महाकवी इक्बाल यांनी म्हटले होते. असे अनेक “जहॉं’ (विश्व) शोधण्यासाठी खगोलवैज्ञानिक अनेक वर्षे शोधकार्य करीत आहेत. नासाने नुकत्याच लॉंच केलेल्या “जेम्सवेब’ महाकाय टेलिस्कोपमुळे विश्वाचे रहस्य उलगडण्याचे प्रयत्न नव्याने चर्चेत आले आहे. 1990 मध्ये नासाने हबल टेलिस्कोप लॉंच केला होता.त्याचे कार्य अद्याप जारी आहे. अजून वीस वर्षे तरी ती कार्यरत असेल.
तिचा कार्यकाळ पूर्ण होण्याआधीच अमेरिकेने तिचा उत्तराधिकारी डिसेंबर 2021 अखेरीस रवाना केला आहे. हबलच्या तुलनेत जेम्सवेब खूपच अत्याधुनिक म्हणावी लागेल. सोप्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास हबलपेक्षा ती शंभरपट शक्तिशाली आहे. अंतरिक्षातील विविध किरणांचा वेध घेऊन विश्वनिर्मितीचे रहस्य उलगडण्याचा याद्वारे वैज्ञानिकांचा प्रयत्न आहे.
हबल दुर्बीण नासाने पाठविली होती. जेम्सवेब मात्र युरोपीय स्पेस एजन्सीसह कॅनडाच्या सहकार्याने निर्मित आहे. तिचे लॉंचिंगदेखील नासाने केले नसून, फ्रान्सची कंपनी एरियन स्पेसने ही कामगिरी फ्रेंचगयाना या आपल्या वसाहतीतून केली आहे. नासाचे महान शास्त्रज्ञ एडविन जेम्स यांच्या सन्मानार्थ तिचे जेम्सवेब असे नामकरण करण्यात आले आहे. अमेरिका-रशियादरम्यान सुरू असलेल्या शीतयुद्धकाळात उभय देशात अंतराळस्पर्धा खूप जोरात होती.
नासाने चांद्र मोहीम यशस्वी करून जगाला थक्क केले होते. या मोहिमेची पायाभरणी जेम्स यांनी केली होती.शिवाय सीआयएच्या मदतीने नासाने रशियावर अंतरिक्ष मोहिमेत कायम श्रेष्ठत्व राखले होते, याचे बरेचसे श्रेय एडविन जेम्स यांनाच जाते. या महाकाय टेलिस्कोप प्रकल्पाचा खर्च देखील चक्रावून टाकणारा आहे. भारतीय चलनात विचार केला तर सुमारे एक लाख कोटी रुपये खर्चाचा हा प्रकल्प आहे. लॉंचिंग नंतर तीस दिवसांत ती अंतराळात हवे त्या जागी स्थापित केली जाईल. तोवर हा कार्यकाळ वैज्ञानिकांसाठी कसोटीचा असेल.
या कालावधीस “थर्टी डेज ऑफ टेरर’ असे गंमतीने म्हटले जात आहे. सूर्याच्या तापमानाचा विपरीत परिणाम होऊ नये म्हणून या दुर्बिणीस “एल टू’ या पोझिशन पॉइंटवर स्थापित केले जाईल. टेलिस्कोपचा भ्रमणवेग पृथ्वीप्रमाणे ठेवण्याचे उद्दिष्ट आहे. जेणेकरून दुर्बिणीची “एल टू’ ही पोझिशन कायम राहील. आजवर अंतरिक्षात पाठवलेल्या दुर्बिणीची कार्यपद्धती व उद्देश भिन्न होते. काही दुर्बिणी गॅमा किरणांवर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी होत्या. काहींचा उद्देश क्ष किरण (एक्स रे) तर काही अतिनील (अल्ट्राव्हायलेट)चा वेध घेण्यासाठी होत्या.
इन्फ्रारेड, मायक्रोव्हेव्ह अन् रेडिओव्हेव्ह या किरणांचा अभ्यास करण्यासाठी दुर्बिणी आहेत. भारताने “अस्ट्रोसॅट’ नामी खगोलीय दुर्बीण 28 सप्टेंबर 2015 रोजी लॉंच केली होती. तिचे यश पाहून आता “अस्ट्रोसॅट टू’ लॉंच करण्याचा भारताचा प्रयत्न आहे. अस्ट्रोसॅटचा फोकस हा मुखत्वेकरून कृष्णविवरांवर (ब्लॅक होल्स) होता. हबल अन् जेम्सवेबचे महाबजेट पाहता भारताने सर्व खर्च मिळून केवळ दोनशे पन्नास कोटी रुपयांत हे यश मिळवले होते. जेम्सवेब ज्या एरियन स्पेस या फ्रेंच कंपनीने रवाना केली त्याच कंपनीने भारताचा अस्ट्रोसॅट देखील लॉंच केला होता.
जेम्सवेबला जोडलेली सामग्री फोल्ड होणारी आहे. त्याच्या आरशास सुवर्णावरण (गोल्डप्लेटिंग) केलेले आहे. इन्फ्रारेड किरण परावर्तित होण्यासाठी हा मौल्यवान धातू वापरण्यात आला आहे. अल्युमिनियमची किरणांना परावर्तित करण्याची क्षमता 85 टक्के आहे. तर चांदीत ही क्षमता 95 टक्के आहे. सोन्यात ही क्षमता 99 टक्के असते म्हणून हा निर्णय घेण्यात आला. जेम्सवेबची उंची एका दुमजली इमारती इतकी म्हणजे एकवीस फूट इतकी आहे. तर वजन हबलच्या तुलनेत कमी म्हणजे केवळ बारा हजार किलो इतके आहे.
दुर्बीण लॉंच करण्यापूर्वी तिची सात वर्षे चाचणी सुरू होती. हबलला लॉंच केल्यावर त्यात झालेला तांत्रिक दोष दूर करण्यासाठी अंतराळयात्रीची मदत घ्यावी लागली होती. हा अनुभव लक्षात घेऊन नासाने ही खबरदारी घेतली. त्यात बसविण्यात आलेले कॅमेरे, फिल्टर, सेन्सर अन् स्पेक्टोग्राफ अतिशय उच्चदर्जाचे आहेत. ब्रह्मांडमध्ये जीवन शोधण्याची वैज्ञानिकांची वर्षानुवर्षे धडपड आहे. जेम्सवेबपासून त्यांना याकामी खूप आशा आहेत. विश्वात असलेल्या डार्क एनर्जीचा शोध ही दुर्बीण घेईल. महास्फोट (बिग बॅंग)चे रहस्य,
आकाशगंगेची निर्मिती कशी झाली, पृथ्वीशिवाय अन्य ग्रहांवर जीवन असेल का? ब्रह्मांडमध्ये होणाऱ्या घडामोडी, विश्वाचे प्रसरण,ताऱ्याचा मृत्यू अन् नवनिर्मिती आदी अनेक रहस्यमय घटनांविषयी खगोल वैज्ञानिकांना वर्षानुवर्षे जिज्ञासा आहे. जेम्सवेब या जिज्ञासा पूर्ण करण्याचे कार्य करेल याबाबत नासाला मोठी आशा आहे. त्याचे कार्य “हाय रेड शिफ्ट ऑब्जेक्ट’ वर असेल.
मूळचे जर्मन अन् नंतर अमेरिकेत स्थायिक झालेले शास्त्रज्ञ हर्मन ओबेर्थ यांनी 1923 मध्ये “द रॉकेट इन टू प्लॅनेटरी स्पेस’ हे पुस्तक लिहून विश्वाचा वेध घेण्याची मनीषा व्यक्त केली होती. सुमारे शंभर वर्षांनी त्यांचे हे भाकित अंमलात येत आहे. जेम्सवेबच्या प्रवासाला शुभेच्छा देताना त्याच्या हातून (खरेतर कॅमेऱ्यातून) विश्वाचे रहस्य उलगडण्यात मदत होवो, ही आशा करूया.