एक दिवस रात्रीच्या जेवणासाठी सहकुटुंब हॉटेलात गेलो होतो. सार्वजनिक ठिकाणी गेल्यावर इतरांकडे लक्ष द्यायचं नाही म्हटल्यावर “डोळेझाक’ करता येते; पण “कानझाक’ करता येत नाही. नको वाटलं तरी कान आजूबाजूचा कोलाहल आत घेतात. आमच्याकडे स्पेस नाही असं म्हणत नाहीत. ते तो कोलाहल मेंदूकडे पाठवतात. मेंदूसुद्धा माझी हार्डडिस्क फुल झाली आहे. माझ्याकडे स्पेस नाही असं म्हणत नाही. मेंदू आलेला कोलाहल स्वतःच्या ताब्यात घेतो. त्याचे अर्थ लावतो. संबंधित विभागाकडे पाठवतो, संबंधित अवयवसुद्धा, आम्ही आता दुसऱ्या कामात आहोत आणि सारखच काय तू काहीतरी काम सांगत असतोस. आम्हाला जरा आमची स्पेस देत जा की, असं नाही म्हणत.
माझ्या बाजूच्या टेबलावर एक जोडपं बसलेलं होतं. बघू नये म्हटलं तरी डोळ्याच्या कोपऱ्यातून काही गोष्टी दिसत होत्या. स्त्रीच्या चेहऱ्यावर रुसवा होता. पुरुष तिचा मूड ठीक करण्याचा प्रयत्न करत होता. पण काही केल्या तिच्या चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्या सरळ होत नव्हत्या. वेटरनं मेनूकार्ड समोर ठेवलं. आदबीने बाजूला उभा राहिला. त्याने मेनूकार्ड तिच्यासमोर सरकवलं. चेहऱ्यावर प्रेम आणून “तुला हवं ते सांग.’ म्हणाला. पण ती तशीच ढीम्म. “पाच मिनिट में ऑर्डर देता हूँ’ असं तो वेटरला म्हणाला. वेटर दूर गेला. त्यांना स्पेस दिली.
तो तिची समजूत काढत होता. ती दाद देत नव्हती. शेवटी ती म्हणाली, “चार वर्षे झाली आपल्या लग्नाला. घरात मला जरा तरी स्पेस मिळतो का? सारखंच कोणीतरी काहीतरी डिमांड करत असतं. जरा म्हणून उसंत मिळत नाही. त्यामुळे तू स्वतंत्र फ्लॅट घेणार नसशील तर माझी मी माहेराला जाते.’…मग माझे विचार “स्पेस’ या शब्दाभोवती घुटमळू लागले. स्पेस फुल झाल्याप्रमाणे त्यांना पुढलं काही ऐकू येईना. मेंदूही त्या एकाच शब्दात अडकून गेला. आमच्या समोर आमची डिश आली होती. वेटरने सर्व्ह केलं होतं. पण मी माझ्याच विचारात हरवून गेलो होतो.
सौ. म्हणाली, “अहो, कुठे हरवलात? जेवण आलं आहे समोर.’
मी जेवायला सुरुवात केली खरी. परंतु ती क्रिया यांत्रिकपणे सुरू होती. “स्पेस’ या एकाच शब्दाने मेंदू बधिर करून टाकला होता. स्पेस म्हणजे काय? कुटुंबात स्वतःचीही अशी स्पेस असावी अशी अपेक्षा करणं योग्य आहे का? सगळे आपल्या अवतीभोवती असतात आणि आपण त्यांच्या मध्ये असतो ही स्पेस नव्हे का? तसे तर आपण आपली स्वतःची अशी कोणतीही स्पेस घेऊन जन्माला आलेलो नसतो. मग आपण अशी स्वतंत्र स्पेसची अपेक्षा कशी करू शकतो?
त्या तंद्रीतच मी घरी पोहचलो. बेडवर अंग टाकलं. नेहमीप्रमाणे छोटा मुलगा आमच्या दोघांच्या मधल्या स्पेसमध्ये येऊन झोपला. आईने त्याला कुशीत ओढलं. दोघांचं खुसफूस सुरू झालं. मी छताच्या स्पेसमध्ये डोळे अडकवले.
स्पेसचा शब्दशः अर्थ जागा असाच आहे. फार तर अंतराळ असंही म्हणताही येईल. अगदीच सोप्या भाषेत सांगायचं झालं तर नियमित दगदगीतून स्वतःसाठी हवा असणारा कोपरा म्हणता येईल. तो कोपरा कधी दोघांचा असतो. कधी फक्त तिचा असतो. कधी फक्त त्याचा असतो. कधी मुलांनाही स्वतःची वेगळी स्पेस हवी असते. का असं? स्पेस हवी म्हणजे काय? …तर काही विशिष्ट वेळेत कोणीही मध्ये नाक खुपसू नये. का असं? आपले आई-बाबा, आपली पत्नी, आपला पती, आपले सासू-सासरे, आपला मित्र परिवार, आपली नातीगोती अवती भोवती असताना स्वतंत्र स्पेस हवी कशाला? स्पेसच हवी असेल तर सगळी नाती झुगारून द्यावीत, नवी नाती न जोडता कुठल्या तरी निर्जन बेटावर निघून जावं. पण असं करता येत नाही. प्रत्येक जीवाला सहजीवनात आनंद वाटतो. सहजीवनात आनंद वाटत असेल, तर मग स्वतंत्र स्पेसची मागणी कशाला करायची?
पृथ्वीला स्वतःची स्पेस नाही. तिला सूर्याभोवती प्रदक्षिणा घालावी लागते. एका जागेवर थांबता येत नाही. पाण्यातल्या माशाला कुठे असते स्पेस? आभाळातल्या पाखरालाही स्वतःची स्पेस नसते. मग आपण कशी अशा स्पेसची अपेक्षा करू शकतो? मुळात जन्माला येताना कोणीही कोणतीही स्पेस घेऊन जन्माला येत नाही. आईच्या गर्भात जीव आकार घेतो. परंतु वेळ झाली की ती स्पेस रिकामी करावी लागते. आपण जमिनीवर पाऊल ठेवतो ती स्पेससुद्धा आपली नसते. एका क्षणात पाऊल उचलून पुढे टाकावं लागतं. घरातल्या कोणत्या कोपऱ्याला आपण आपलं म्हणू शकतो? खरंतर आपली अशी कोणतीही स्पेस नसतेच. तरीही माणूस आयुष्यभर हे माझं, ते माझं, ही जागा माझी, ते घर माझं असं करत बसतो. तरीही त्याला स्वतःची अशी स्पेस सापडत नाही.
माणूस आपल्या भोवतालात आपली स्पेस शोधत असतो. परंतु वास्तवात आपणाला इतरांच्या मनात आपली स्पेस निर्माण करायची असते. हिरण्यकश्यपू राक्षस होता. त्याचा मोठा मुलगा प्रल्हाद दैवी गुणाचा होता. तो विष्णूचा भक्त होता. सतत विष्णूंचे नामस्करण करायचा. हिरण्यकश्पयूला प्रल्हादाने विष्णूचे नामस्मरण केलेले रुचत नसे. त्यामुळे तो नेहमी प्रल्हादाचा तिरस्कार करत असे. त्यानंतरची तीन मुले राक्षस गुणी होती. त्यामुळे राजा त्यांना नेहमी मांडीवर घेई. भक्त प्रल्हादालाही आपल्या वडिलांच्या मांडीवर आपल्याला स्पेस मिळावी असं वाटत असे.परंतु दैवी गुणांच्या, ईश्वराचा भक्त असलेल्या प्रल्हादाला हिरण्यकश्यपू कधीही मांडीवर घेत नसे.
भक्त प्रल्हादाची भक्ती पाहून विष्णू प्रसन्न झाले. काय हवं ते मांग म्हणाले. भक्त प्रल्हादाने समोर उभ्या असलेल्या भगवान विष्णूंना नमस्कार केला आणि म्हणाला, “देवा, मला सोनं-नाणं, धन-दौलत, जमीन-जुमला, राज्य असं काही नको. मला फक्त तुमची सोबत हवी आणि वडिलांच्या मांडीवर मला कधीच जागा मिळत नाही. त्यामुळे तुमच्या मांडीवर जागा हवी.’ भगवान विष्णूंनी हिरण्यकश्यपूचा वध केला आणि भक्त प्रल्हादाला मांडीवर घेतलं. परमेश्वराने भक्ताला मांडीवर स्पेस दिली. आपणही आपल्या अवतीभोवती स्पेस शोधत बसण्यापेक्षा एकमेकांच्या मनात स्पेस निर्माण केली तर हाती फक्त सुखच येईल.
आरसा
विजय शेंडगे