क्रिकेट ऑस्ट्रेलियाला गेल्या आठवड्यात पाठोपाठ दोन धक्के बसले. महान लेग स्पीन गोलंदाज शेन वॉर्न आणि माजी यष्टीरक्षक फलंदाज रॉडनी मार्श यांचे निधन झाले. ऑस्ट्रेलियाच्या ज्या काही खेळाडूंबद्दल जगभरात आदर होता त्यात या दोन खेळाडूंचाही समावेश होता. मार्श यांच्या आजारपणाबाबत सर्वांना माहीत होते त्यामुळे त्यांच्या बाबतीत चाहत्यांच्या मनाची तशी तयारी झाली होती. मात्र, वॉर्नचे निधन खऱ्या अर्थाने धक्कादायक होते.
एक क्रिकेटपटू तसेच लेग स्पीन गोलंदाज म्हणून तो महान होता याच शंका नाही पण जे अन्य काही ऑस्ट्रेलियन क्रिकेटपटूंच्या बाबतीत म्हटले जाते तेच वॉर्नच्याही बाबत म्हटले जायचे. ते म्हणजे त्याचे मैदानाबाहेरचे वर्तन. त्याची कारकीर्द पाहिली तर याचीच प्रचिती येते की तो महान होताच यात शंका नाही; पण वादग्रस्तही होता. इतकेच नव्हे तर त्याच्या वादग्रस्त वर्तनाचीही चाहत्यांना भुरळ होती.
वॉर्न याचे वयाच्या 52 व्या वर्षी हृदयविकाराच्या तीव्र झटक्याने थायलंडमधील कोह सामुई या फार्म हाउसवर निधन झाले. तो संशयास्पदरीत्या बेशुद्धावस्थेत आढळून आला होता व त्याला तातडीने रुग्णालयात दाखलही करण्यात आले होते. मात्र, तो वाचू शकला नाही.
कसोटी क्रिकेट सुरू झाले तेव्हापासूनच जगभरातील चार संघांकडे वेगवान गोलंदाजांचीच मक्तेदारी होती. क्रिकेटचे जन्मदाते असलेल्या इंग्लंडसह ऑस्ट्रेलिया, वेस्ट इंडीज, न्यूझीलंड व दक्षिण आफ्रिका या संघांचाच दबदबा त्यावेळी होता. पण हा दबदबा त्यांच्या फलंदाजांइतकाच किंबहुना त्यांच्या वेगवान गोलंदाजांचाही होता, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही. आपल्याकडे तेव्हा म्हणजे 1932 साली कसोटी दर्जा मिळाल्यापासून फिरकी गोलंदाजीवरच मदार राहत होती. जेव्हा लान्स गिब्जने एकाच डावात दहा गडी बाद करण्याची किमया केली. त्यानंतरही परदेशी संघात फिरकीला सुगीचे दिवस आले नाहीत ही वस्तुस्थिती कोणीही नाकारणार नाही. पण जेव्हा वॉर्नचा जागतिक क्रिकेटच्या क्षितिजावर उदय झाला तेव्हापासून त्याच्याकडून प्रेरणा घेत जगभरात दर्जेदार फिरकी गोलंदाजही उदयाला आले.
आज फिरकी गोलंदाजी ही केवळ भारतीय उपखंडातील संघांची मक्तेदारी राहिलेली नाही व याला सर्वस्वी वॉर्नची जादूई फिरकीच जबाबदार आहे. भारतात एक कपिल देव पुढे आला तर त्याला टोमणे मारले गेले. “83′ चित्रपटात सगळ्यांनी पाहिले असेल की त्यावेळी भारतात वेगवान गोलंदाजांची स्थिती काय व कशी होती. मात्र, याच कपिलने भारतात वेगवान गोलंदाजीला प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली. जे कार्य कपिलने भारतात केले तेच कार्य काहीशा फरकाने वॉर्नने ऑस्ट्रेलियात फिरकी गोलंदाजीच्या बाबतीत केले. 1992 साली या फिरकीच्या जादूगाराने भारतीय संघाविरुद्ध कसोटी पदार्पण केले. त्यानंतर त्याने अनेकदा भारताविरुद्ध ऑस्ट्रेलियात तसेच भारतात आणि परदेशातही सामने खेळले. मात्र, त्याची डाळ काही शिजली नाही.
मुळातच भारतीय फलंदाज फिरकी गोलंदाजीवर सत्ता गाजवतात त्यामुळे वॉर्नच्या गोलंदाजीला सुरुवातीला नवज्योत सिंग सिद्धूने आकाश दाखवले व त्यानंतर मास्टर ब्लास्टर सचिन तेंडुलकरने दिवसा तारे दाखवले. एक काळ असा आला होता की जागतिक क्रिकेटवर भारताचा अनिल कुंबळे, श्रीलंकेचा मुथय्या मुरलीधरन, पाकिस्तानचा सकलेन मुश्ताक व ऑस्ट्रेलियाचा शेन वॉर्न यांनी आपल्या फिरकी गोलंदाजीने वर्चस्व राखले होते. आज या गोलंदाजांच्या तोडीचे गोलंदाज पुढे येत नाहीत हीच खरी शोकांतिका आहे. यांच्याकडून प्रेरणा घेत काही गोलंदाज तयार झाले मात्र, त्यांच्याकडे तो दर्जा दिसत नाही, अर्थात हरभजनसिंगचा अपवाद वगळावा लागेल. वॉर्नने आपल्या फिरकी गोलंदाजीने वर्चस्व राखले होते.
13 सप्टेंबर 1969 साली जन्मलेल्या वॉर्नने 145 कसोटीत 708 गडी बाद केले. त्याने 2007 साली आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमधून निवृत्ती घेतली. त्यानंतर तो सामाजिक कार्यात व्यस्त होता. क्रिकेट समीक्षक व समालोचक म्हणूनही तो कार्यरत होता. कसोटी आणि एकदिवसीय सामन्यांमध्ये 1 हजार बळींचा पल्ला पार करणारा वॉर्न श्रीलंकेच्या मुथय्या मुरलीधरननंतर जगातील दुसराच गोलंदाज आहे.
दोन महान खेळाडूंमध्ये चुरस
मास्टर ब्लास्टर सचिन तेंडुलकर आणि शेन वॉर्न यांच्यात रंगलेली चुरस 1992 ते 2007 सालापर्यंत चांगलीच गाजली. सचिन माझ्या गोलंदाजीवर पुढे सरसावत षटकार मारत आहे असे स्वप्न मला सातत्याने पडते व त्यावेळी मी झोपेतून खडबडून जागा होतो, असे वॉर्नने शारजात जाहीररीत्या सांगितले होते. 1998 साली सचिनने ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध लागोपाठ शतकी खेळी केल्या होत्या. या खेळी वाळूच्या वादळानंतर झाल्याने त्याला सचिनचे वादळ असे संबोधल्या जातात. त्यावेळी 134 व 143 या सचिनच्या शतकी खेळीत त्याने वॉर्नसह ऑस्ट्रेलियाच्या सर्वच गोलंदाजांच्या गोलंदाजीची पिसे काढली होती. यातील एका खेळीनंतर सचिन पॅव्हेलियनमध्ये परतत असताना वॉर्नने चक्क एका चाहत्याप्रमाणे आपल्या टी-शर्टवर सचिनची सर्वांसमोर स्वाक्षरी घेतली होती.
राजस्थानला मिळवून दिले विजेतेपद
वॉर्नने आयपीएल स्पर्धेतही आपल्या खेळाचीच नव्हे तर आपल्या नेतृत्वाचीही चुणूक दाखवली. त्याने 2008 ते 2011 या कालावधीत राजस्थान रॉयल्सचे नेतृत्व व प्रतिनिधित्व केले होते. त्याने या काळात 2008 साली पहिल्याच स्पर्धेत राजस्थानला विजेतेपदही मिळवून दिले होते. त्याच्या मार्गदर्शनाखाली केवळ ऑस्ट्रेलियातील नव्हे तर भारतातील युवा फिरकी गोलंदाजांनीही प्रेरणा घेतली व त्यामुळेच आज भारतीय संघाकडे एकापेक्षा एक सरस लेगस्पीन गोलंदाज निर्माण होत आहेत.
नेतृत्वाचे स्वप्न अपूर्णच
जेव्हा ऍलन बॉर्डर, स्टीव्ह वॉ, मायकल क्लार्क व रिकी पॉंटिंग यांच्या नेतृत्वात वॉर्न खेळला तेव्हा त्याने या सगळ्या कर्णधारांकडून महत्त्वाचे धडे घेतले. एक वेळ अशी आली होती की संघात तोच सर्वात वरिष्ठ खेळाडू होता तरीही त्याला संघाचे नेतृत्व करण्याची संधी मिळाली नाही. उपकर्णधारपदावरच त्याला अनेकदा समाधान मानावे लागले. त्याच्यानंतर अनेक वर्षांनी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये पदार्पण केलेल्या क्लार्क व पॉंटिंग यांच्याही नेतृत्वात त्याला खेळावे लागले. अर्थात मुळातच रॉयल स्वभावाचा असल्याने वॉर्ननेही या गोष्टीचा इगो केला नाही व प्रत्येक कर्णधाराला सहकार्य करत आपल्या क्षमतेपेक्षाही जास्त सरस खेळ केला.
फिरकीला वैभव मिळवून देणारा गोलंदाज
जागतिक क्रिकेटमध्ये अनेक संघांकडे एकापेक्षा एक सरस गोलंदाज होते. मात्र, वॉर्नने फिरकी गोलंदाजीला वैभव मिळवून दिले. संघाची निवड करताना ऑस्ट्रेलियाची निवड समिती कर्णधाराच्याही आधी वॉर्नचे नाव घ्यायचे व मगच बाकी 10 खेळाडू निश्चित करायचे. ऑस्ट्रेलियाच्या संघात एकापेक्षा एक सरस वेगवान गोलंदाज असतानाही वॉर्नच्या फिरकीवरच त्यांची तब्बल 15 वर्षे मदार राहिली यातच त्याच्या महानतेची साक्ष पटते.
शतकातील सर्वोत्तम चेंडू
वॉर्नने आपल्या कारकीर्दीत इंग्लंडविरुद्धच्या ऍशेस कसोटीत 1993 साली एक जादुई चेंडू टाकला होता. याच चेंडूला आयसीसीने शतकातील सर्वोत्तम चेंडू ठरवत गौरव केला होता. इंग्लंडचा तत्कालीन दिग्गज फलंदाज माइक गेटिंग याचा त्रिफळा वॉर्नने या चेंडूवर उडवला होता. हा चेंडू लेगस्टम्पच्या खूप बाहेर पडला व इतक्या वेगाने वळला की गेटिंगला काही समजायच्या आतच त्याच्या यष्ट्या उद्ध्वस्त झाल्या होत्या. यानंतर पुढील काळात गेटिंग वॉर्नची गोलंदाजी खेळायलाच घाबरत होता.
सेक्सटिंग व फिक्सिंगचेही आरोप गाजले
मैदानावर सज्जन खेळाडू अशी ओळख असलेला वॉर्न सेक्सटिंग प्रकरणातही अडकला होता. जेसिका पॉवर या मॉडेल व अभिनेत्रीला अश्लिल संदेश पाठवणे तसेच फोनवरून आक्षेपार्ह संभाषण करण्याचा आरोप वॉर्नवर झाला होता. मैदानाबाहेर त्याच्या गैरवर्तनाच्या चर्चाही त्यावेळी खूप गाजल्या होत्या. तसेच 1998 साली त्याने सलामीवीर फलंदाज मार्क वॉ याच्यासह बुकींना खेळपट्टी व हवामान यांबाबत सामन्यापूर्वी माहिती पुरवल्याचे झालेले आरोपही सिद्ध झाले होते. यावरून या दोन्ही खेळाडूंनी आपली चूक कबूल केली होती व त्यावेळी त्यांच्यावर ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट मंडळाने कारवाईही केली होती. सलग दोन वेळा विस्डेनचा पुरस्कार मिळवणारा हा फिरकीचा जादूगार दक्षिण आफ्रिका दौऱ्यात बदनामही झाला होता. 2003 साली या दोन संघात झालेल्या मालिकेदरम्यान ड्रग्ज सेवन केल्याचे सिद्ध झाल्याने वॉर्नची संघातून हकालपट्टी करण्यात आली होती व त्याला तातडीने मायदेशी पाठवले गेले होते. त्याच्या संपूर्ण कारकीर्दीला पडलेला हा सर्वात मोठा डाग ठरला होता. त्याच्यावर ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट मंडळाने एका वर्षाची बंदीही लावली होती. अर्थात इतकी कठोर कारवाई झाल्यावरही त्याने काहीही बोध घेतला नाही व त्यानंतरही अनेकदा त्याचे ड्रग्ज सेवन चव्हाट्यावरही आले होते.
सामाजिक कार्यातही सहभाग
वॉर्नने अनेक देशांच्या क्रिकेटपटू व सेलिब्रिटींसह विविध सामाजिक उपक्रमातही सक्रिय सहभाग घेतला. इंग्लंडचा माजी कर्णधार मायकल वॉनसह त्याने सोलर एनर्जीबाबत जनजागृती करताना वीजबचतीचेही धडे दिले. तसेच त्सुनामी व आफ्रिकी देशांतील भूकबळींवर चिंता व्यक्त करताना मदतनिधीही गोळा केले. तसेच त्याने आपल्याला मिळालेल्या काही भेटवस्तूंचे लिलाव करत गरजूंना मदत केली. केवळ ऑस्ट्रेलियातच नव्हे तर जगात अनेक ठिकाणी त्याने विविध सामाजिक कार्यात आपला सक्रिय सहभाग व मदतीचा वाटा उचलला. त्याच्या याच कार्यामुळे तो अबालवृद्धांच्या गळ्यातील ताईतही बनला होता.
गावसकरांचे टायमिंग पहिल्यांदाच चुकले
महानतेचा निकष लावला तर शेन वॉर्न याच्यापेक्षा श्रीलंकेचा मुथय्या मुरलीधरन जास्त श्रेष्ठ होता, असे धक्कादायक विधान भारताचे विक्रमादित्य सुनील गावसकर यांनी केले. यात फार कोणाला शंका येणार नाही कारण त्याची भारतीय संघाविरुद्धची कामगिरी पाहिली की हेच सिद्ध होते. त्याने त्याच्या संपूर्ण कारकिर्दीत भारताचा अपवाद वगळता अन्य सर्व संघांतील नावाजलेल्या फलंदाजांवर राज्य केले. मात्र, त्याची डाळ भारतीय फलंदाजांविरुद्ध शिजली नाही. गावसकर जे बोलले त्यात तथ्य आहे पण वॉर्नचे निधन होऊन चार दिवसही झालेले नसताना त्यांच्यासारख्या इतक्या मोठ्या खेळाडूला असे विधान करणे शोभणारे नाही.
एक फलंदाज म्हणून जागतिक कीर्ती संपादन केलेल्या व आपला ऑफ स्टम्प कुठे आहे हे माहीत असलेले जगातील सर्वात तंत्रशुद्ध फलंदाज म्हणून गणल्या जात असलेल्या गावसकरांचे वॉर्नच्या बाबतीत व्यक्त केलेले मत चुकीच्या टायमिंगवर होते असेच म्हणावे लागेल. ज्यांचा शब्द आजही जागतिक क्रिकेटमध्ये प्रमाण मानला जातो त्या गावसकरांनी थोडा संयम राखायला हवा होता. असो, जागतिक क्रिकेटवर आपल्या फिरकी गोलंदाजीच्या जोरावर अधिराज्य गाजवणाऱ्या शेन वॉर्नला ही अखेरची मानवंदना. जोवर क्रिकेट आहे व क्रिकेटवर प्रेम करणारे तुमच्या आमच्यासारखे चाहते आहेत तोपर्यंत शेन वॉर्नची आठवणही आजच्या इतकीच ताजी राहील. अलविदा मित्रा…
अमित डोंगरे