डॉ. मेघश्री दळवी
सौरऊर्जेचा वापर आता अपरिहार्य होतो आहे. खनिज इंधन टाळून पर्यावरणस्नेही तंत्रज्ञान म्हणून गेली काही वर्षे सौरऊर्जेवर भिस्त वाढत चालली आहे. नैसर्गिकपणे मिळणाऱ्या सूर्यप्रकाशापासून आपल्यापुरती सौरऊर्जा निर्माण करणे आता वैयक्तिक पातळीवर शक्य आहे.
युरोपमधल्या काही देशांमध्ये तर घरावर लावलेल्या सौर पॅनेलमधून गरजेपेक्षा जास्त ऊर्जा मिळतेय आणि ती विद्युत ग्रीडला पुरवण्याकडे कल वाढतो आहे. दरम्यान, सौरघटांच्या किमती खाली जात असल्याने वापर करायला अधिकच प्रोत्साहन मिळते आहे.
सूर्यप्रकाशाचे विद्युतऊर्जेत रूपांतर करताना मुख्य अडचण होती ती सौरघटांच्या कार्यक्षमतेची. मात्र यावर तंत्रज्ञानाने तोडगा काढत आपण ती गेल्या काही वर्षांमध्ये पंधरा टक्क्यांवरून वीस ते पंचवीस टक्क्यांपर्यंत नेली आहे.
दुसऱ्या प्रकारे सांगायचं, तर त्याच आकाराच्या सौर पॅनेलमधून आता सव्वा ते दीडपट ऊर्जा मिळवता येते. पॅनेलवर धूळ, पावसाचे पाणी किंवा बर्फ जमा झाल्यावर ते साफ करत राहणे गरजेचे असते. त्यामुळे पॅनेल्स कार्यक्षमतेने काम करत राहतात.
तरीही दुसरी एक अडचण अजूनही बाकी आहे. ज्या सूर्यप्रकाशामधून हे पॅनेल्स ऊर्जा निर्माण करतात, त्याच सूर्यप्रकाशामुळे ते लवकर खराब देखील होतात. सौर घट सिलिकॉनपासून बनलेले असतात. त्यात बोरॉनचे अणू मिसळून आवश्यक ती इम्प्युरिटी निर्माण करून सौरविद्युत मिळवता येते.
मात्र, सूर्यप्रकाश पडल्यावर बोरॉनयुक्त सिलिकॉनचा दर्जा अतिशय वेगाने घसरत जातो आणि तिचा सौरघटांवर थेट परिणाम होतो. याच कारणामुळे सौरघट नियमितपणे बदलावे लागतात आणि त्यांच्यावरचा खर्च अप्रत्यक्षपणे वाढत जातो. सौरघट बसवणे स्वस्त आहे; पण त्याची देखभाल मात्र महाग आहे, असे म्हणतात ते उगीच नाही. मोठमोठ्या सौर फार्म्समध्ये तर प्रतिबंधक देखभालीचे काम कायम सुरू असते.
बोरॉनमुळे होणारा हा परिणाम सौरघटांचा सर्वात मोठा तोटा समजतात आणि सौरऊर्जेवर होणाऱ्या संशोधनात यावर भर असतो. खरे तर बोरॉनच्या जागी गॅलियम धातू वापरला तर हा परिणाम टाळता येतो आणि सौरघटांचे आयुष्य बऱ्याच पटींनी वाढवता येते. पण यावर आधी झालेले संशोधनाचे पेटंट असल्याने ते सर्वांना वापरायला उपलब्ध नव्हते.
सुदैवाने हे पेटंट गेल्या वर्षी मे 2020 मध्ये, म्हणजे पेटंट मिळाल्यापासून वीस वर्षांनी संपुष्टात आले आणि हे तंत्रज्ञान सर्वांसाठी खुले झाले. आता उत्पादकांना गॅलियम वापरून सौरघट तयार करता येतील. तेव्हा देखभालीची चिंता मिटून सौरऊर्जेचा वापर आणखी वाढेल अशी आशा आहे.
यावर्षीच्या सौरघटांच्या उत्पादनात ऐंशी टक्क्यांपर्यंतचा वाटा गॅलियमयुक्त सिलिकॉन वापरणाऱ्या घटांचा असेल, असा अंदाज आहे. या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने सौरऊर्जा अधिकच सोयीची होणार आहे. त्यामुळे अनेक संस्था आता या नव्या घटांच्या प्रतीक्षेत आहेत.