जुगार केवळ नशिबावर आधारित आहे. कुठल्याही प्रकारचं कौशल्य (स्किल) जुगारासाठी आवश्यक नसतं. गंमत म्हणून एखादे वेळेस पैसे लावून पत्त्यांचा खेळ किंवा इतर जुगारी खेळ हे आपण समजू शकतो, परंतु मोठं घबाड हाती लागेल या आशेनं जुगार खेळणं हे नुसतंच क्लेशकारक नाही तर ती जीवन उद्ध्वस्त करणारी कृती आहे.
जुगार हा प्राचीन काळापासून अस्तित्वात आहे. महाभारतात द्यूत खेळून वनवास भोगाव्या लागलेल्या पांडवांची कथा आपल्याला माहीत आहे. द्यूतामध्ये युधिष्ठिरावर पांडव-पत्नी द्रौपदी हीसुद्धा दुर्योधनाकडे सुपूर्त करण्याची वेळ आली. इतका हा महाभयंकर खेळ आहे. जुगाराची नशा असते. इरेला पेटलेला अट्टल जुगारी अजिबात मागे हटत नाही आणि अखेर त्याच्यावर सर्वस्व गमावण्याची पाळी येते.
याचा उल्लेख पंचतंत्रातील श्लोकात आहे-
पौलस्त्यः कथमन्यदारहरणे दोषं न विज्ञातवान्
रामेणापि कथं न हेमहरिणस्यासम्भवो।लक्षितः ।
अक्षैश्चापि युधिष्ठिरेण सहसा प्राप्तो ह्यनर्थः कथं
प्रत्यासन्नविपत्तिमूढमनसां प्रायो मतिः क्षीयते ।। -पंचतंत्र 2:4
म्हणजे दुसऱ्याची पत्नी हरण करणं हे अयोग्य आहे याचं ज्ञान रावणाला नव्हतं का? सोन्याचं हरिण असू शकत नाही हे रामाच्या लक्षात कसं आलं नाही? तसंच जुगारामुळे केवळ अनर्थ होऊ शकतो हे युधिष्ठिराला का कळलं नाही? संकटसमयी दुष्ट प्रवृत्तींच्या आधीन झालेल्या व्यक्तीची बुद्धी खरोखरीच नष्ट होत असते.
जुगाराचे विविध प्रकार आहेत. घोड्यांच्या आणि इतर काही प्राण्यांच्या शर्यतीपासून ते यांत्रिक जुगारी खेळांपर्यंत अनेक पद्धती आहेत. विशेष करून पत्त्यांच्या खेळांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर जुगार खेळला जातो. आजकाल तर ऑनलाइन जुगाराचं पेवच फुटलेलं दिसतं. तमिळनाडू राज्यानं या प्रकारातील संभाव्य धोके लक्षात घेऊन ऑनलाइन जुगारावर बंदी घातली आहे.
जुगार अयोग्य आणि अनैतिक आहे हे माहीत असूनही बहुसंख्य देशांत घोड्यांच्या शर्यतीसारख्या कुठल्या ना कुठल्या प्रकारात तो कायदेशीर पद्धतीनं चालू असताना दिसतो. जुगाराला मान्यता देण्यामागे त्यातून मिळणारा महसूल हे मुख्य कारण असावं. अनेक पर्यटन स्थळांमध्ये कॅसिनो-म्हणजे द्यूतकेंद्र- या स्थानाचा अंतर्भाव असतो. अमेरिकेतील नेव्हाडा राज्यानं तर वैराण असलेल्या प्रदेशामध्ये लास व्हेगास या द्यूतनगरीची स्थापना करून जगभरातील पर्यटकांना तिथे खेचून आणलं.
क्रिकेटमधील सट्टेबाजी सर्वांना ठाऊक आहे. प्रत्यक्ष सहभाग नसूनही सट्टेबाज व्यावसायिकांना केवळ माहिती पुरवल्यामुळे अनेक खेळाडूंचं जीवन उद्ध्वस्त झालेलं आहे. तरीही झटपट श्रीमंत होण्याच्या ईर्षेनं लोक जुगाराकडे खेचले जातात.
शेअर बाजारातील अंदाज अथवा मटका असा सांख्यिक संभाव्यतेचा जुगारही प्रसिद्ध आहे. नशीब आजमावण्याकरता अनेक लोक तिकडे आकर्षिले जातात. एक गोष्ट नक्की आहे की धन आणि सत्ता यांचा लोभ हा मनुष्याला नशीब आजमावण्याकरता प्रवृत्त करतो. राजकारणातील खेळी यादेखील एक प्रकारचा जुगारच आहे.
प्रसिद्ध इंग्रजी राजकारणी बेंजामिन डिझरेली यांनी म्हटलं आहे की, राजकारणाशी तुलना होऊ शकणारा जुगारच नाही! आजकाल आणखी एक प्रकार बघावयास मिळतो. तो म्हणजे पैसे गुंतवा आणि दामदुप्पट किंवा त्याहीपेक्षा अधिक परतावा घ्या, अशा प्रकारच्या प्रलोभनांना भुलून खूप शिकलेले आणि अगदी आयटी क्षेत्रातले लोक मोठ्या प्रमाणावर धन गमावून बसतात. मला हाही जुगाराचा वेगळा प्रकार वाटतो. अतार्किक गोष्टींवर विश्वास ठेवून प्रचंड धनाची अपेक्षा ठेवणं म्हणजे जुगार नाही तर आणखी काय?
अनेक विचारवंतांच्या मते जीवन हाच एक जुगार आहे. आपण शिक्षण, विवाह, घर घेणे अशा अनेक प्रसंगी पुढे काय होणार आहे याची कल्पना नसल्यानं काही पावलं उचलतो आणि कधी यशस्वी होतो तर कधी पस्तावतो. जुगारी वृत्ती ही तरुण मनावर अधिक परिणाम करते कारण आपल्या पायावर उभं राहण्यासाठी, स्वतंत्र जीवन जगण्यासाठी धनाची आवश्यकता असते आणि अनेकांना तेवढा पेशन्स नसतो. कुमारवयात जुगारी खेळांचं आकर्षण वाढत चाललेलं दिसून येतं. स्त्रियांपेक्षा पुरुष जास्त प्रमाणावर जुगार खेळताना दिसतात; परंतु आता तरुण मुलीही जुगाराकडे वळताना दिसतात. एकूण श्रमानं मिळवलेल्या लक्ष्मीचं महत्त्व पटवून दिल्याशिवाय हा सामाजिक रोग नष्ट होणार नाही.
– श्रीनिवास शारंगपाणी