मानवी अस्तित्वाचा इतिहास काळ्या-पांढऱ्यासह रक्तरंजित लालही आहे. इतिहासाच्या याच कालखंडातला नाझी अत्याचाराचा ते भोगलेल्यांच्या नजरेतनं लेखाजोखा मांडणारे परखड चिकित्सक म्हणून गुंटर ग्रास यांचं नाव अग्रक्रमानं घ्यावं लागेल.
“द टीन ड्रम’ ही गुंटर ग्रास यांची पहिली कादंबरी. या कादंबरीनं सगळीकडं हलकल्लोळ माजला. एका छोट्याशा, सामान्य व्यक्तीच्या नजरेतून दुसरं जागतिक युद्ध आणि त्यानंतर पुनर्निमाण घडवणाऱ्या जर्मनीचा लेखाजोखा आहे. अत्यंत भडक, अलंकारीक आणि विचित्र शैलीतल्या या कादंबरीचा बाज अश्लील, आडवातिडवा, अघळपघळ आहे. तीन वर्षांच्या वयातच कधीच उंच न होण्याचा निर्णय घेणारा एक पुरुष या कादंबरीचा नायक. नुसत्या आरोळीनंच काच फोडण्याची आणि त्याच्या ड्रमच्या आवाजानं ऑर्केस्ट्राच्या आवाजाला आव्हान देण्याची त्याची ताकद. ही पात्ररचनाच विस्फोटक आहे. त्यातलं नेमकं मर्म वाचकांना कळाल्यामुळेच या कादंबरीवरून मोठा हलकल्लोळ माजला. नाझी अत्याचाराच्या काळात जगलेल्या पिढीचं ते एकप्रकारे आत्मकथनच आहे.
या कादंबरीच्या प्रकाशनानंतर कित्येक दशकांनी ग्रास यांना साहित्यासाठी नोबेल पारितोषिक देण्यात आलं त्यावेळी परीक्षकांनी म्हटलं की, “ही कादंबरी विसाव्या शतकातील जर्मन कादंबरीच्या पुनर्जन्माचं प्रतीक आहे.’ दुसऱ्या जागतिक युद्धानंतर जर्मन लेखकांच्या कोणत्याही साहित्यकृतीचा साहित्यसृष्टीवर या कादंबरीइतका गहिरा प्रभाव पडला नाही.
गुंटर यांचा जन्म स्वतंत्र जर्मनीतल्या डॅनझिंग या शहरात (सध्या पोलंडमधील गदान्स्क) 16 ऑक्टोबर 1927 रोजी झाला. तिथं त्यांच्या कुटुंबाचं एक किराणा दुकान होतं. तिथंच त्यांचं प्राथमिक शिक्षण झालं. ते सोळा वर्षांचे असताना हिटलरच्या युवा वाहिनीत सहभागी झाल्याचं त्यांनी स्वतः मुलाखतीत सांगितलं होतं. तुरुंगातून सुटल्यावर त्यांनी खाणीत आणि पाथरवटांच्या हाताखाली काम केलं. 1948 मध्ये त्यांनी डसेलडर्फ ऍकॅडमी ऑफ आर्टमध्ये प्रवेश घेतला. 1953 ते 55 या काळात त्यांनी बर्लिनच्या स्टेट अकॅडमी ऑफ फाइन आर्ट्समध्ये शिक्षण घेतलं. पन्नासच्या दशकाच्या अखेरीला ते पॅरिसला गेले आणि तिथं त्यांनी मूर्तिकार, ग्राफिक डिझायनर आणि लेखक म्हणून काम केलं. 1956 मध्ये गुंटर यांचा पहिला काव्यसंग्रह प्रकाशित झाला. पण त्यांना जागतिक लेखकाचं स्थान मिळालं ते “द टीन ड्रम’ या कादंबरीमुळेच.
गुंटर यांच्या सर्वांत महत्त्वाच्या तीन साहित्यकृती, त्यात “द टीन ड्रम’, “डॉग इयर्स’ आणि “कॅट अँड माऊस’ यांचा समावेश आहे. या तिन्ही कृती 1959 ते 1963 या दरम्यान प्रकाशित झाल्या. गुंटर नाटककार, कवी, निबंधकार, कादंबरीकार, शिल्पकार म्हणून असामान्य होतेच, पण ते प्रशिक्षित मूर्तिकारही होते. ते अनेक वर्षे राजकारणात सक्रिय होते. पण त्यांचं राजकारणासोबतचं हे नातं कायम वादांमध्ये घेरलेलं राहिलं. ते आघाडीच्या लेखकांच्या “ग्रुप 47’चे सदस्य होते. 1947 मध्ये स्थापन झालेल्या या लेखक समूहाचे अनेक प्रतिष्ठित लेखक सदस्य होते. या समूहाचे सदस्य नियमितपणे भेटत असत.
गुंटर यांच्यावर सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही बाजूंनी लिहिलं गेलं. एनसेन्सबर्गर यांनी गुंटर यांच्याविषयी लिहिलं की, “गुंटर यांना त्यांच्या पहिल्याच कादंबरीमुळे जागतिक साहित्यिकाचा दर्जा प्राप्त झाला.’ पहिल्या कादंबरीतच ते साहित्यिक जगतातले हिरो बनले. “टाइम’ या जगप्रसिद्ध मासिकानं “द टीन ड्रम’ प्रकाशित झाल्या झाल्या गुंटर यांना जगातील हयात असलेला सर्वांत महान कादंबरीकार, असं विशेषण बहाल केलं होतं.
गुंटर यांच्या साहित्यविश्वात अनेक ग्रंथांचा समावेश आहे. “फोर प्लेज’, “स्पीक आऊट’, “लोकल ऍनास्थेटीक’, “फ्रॉम द डायरी ऑफ अ स्नेल’, “शो युवर टंग’, “टू स्टेट्स वन नेशन’, “टू फार अफिल्ड’, “माय सेंच्युरी’ हे त्यातले काही उल्लेखनीय ग्रंथ. गुंटर आणि भारताचंही विशेष नातं होतं. पश्चिम बंगाल आणि त्यातही कोलकाता शहरावर त्यांचं विशेष प्रेम होतं. कोलकाता बुक फेस्टिव्हलमध्ये ते आले होते आणि त्यावेळी ते कोलकात्यामध्ये काही महिने राहिलेही होते.
ग्रास यांची राजकीय भूमिका डाव्या विचारांना पाठिंबा देणारी होती. त्यांनी उमेदीच्या काळात सोशल डेमोक्रॅटिक पक्षासाठी भाषणं लिहिली. अण्वस्त्रांच्या स्पर्धेला कठोर विरोध केला. या अण्वस्त्रविरोधी भूमिकेचा त्यांनी जर्मनीत काही जाहीर व्यासपीठांवर पुनरुच्चार केला आणि भूमिकेशी एकनिष्ठ राहात पक्षही सोडला. चर्चची व्यवस्था ही निश्चितच नाझीवाद आणि त्यातील दमनकारी प्रवृत्तीशी नातं सांगणारी असल्याची टीकाही त्यांनी ठामपणे केली. अमेरिकेच्या साम्राज्यवादाला त्यांनी उघडपणे विरोध केला आणि अमेरिकेला आव्हान देणाऱ्या फिडेल कॅस्ट्रो यांना नेहमीच पाठिंबा दिला. पण त्यांनी कधीही भूमिका आणि तत्त्वांशी तडजोड केली नाही.
सोव्हिएत रशियातल्या देशांमध्ये चाललेल्या हुकूमशाहीवर टीका करतानाही त्यांनी हात आखडता घेतला नाही. पूर्व आणि पश्चिम जर्मनी एकत्र झाला तर त्यातून नव्या दडपशाही शक्तींचा उदय होऊ शकतो, असा विचार मांडणारे ते एकमेव होते. त्यांच्या या विचारावर जोरदार टीका झाली, पण तरीही ते आपल्या भूमिकेवर ठाम राहिले. गुंटर यांच्या राजकीय भूमिकेवर भरपूर टीका झाली. गुंटर यांच्या लिखाणात मोठ्या प्रमाणात कामूक, उद्दिपक दृश्य तसेच चर्च, कुटुंबाला ज्या ज्या गोष्टी पवित्र वाटतात त्या सगळ्या गोष्टींची मोडतोड करणारं लेखन-चित्रण आढळतं. त्यामुळे त्यांच्यावर अश्लीलतेचा आणि धर्मद्रोही असल्याचा ठपकाही काही टीकाकारांनी ठेवला.
दुसरं महायुद्ध आणि त्यातला जर्मनीतल्या नाझी अत्याचाराचा अध्याय हा मानवी इतिहासातला काळा कालखंड. या काळाचे चटके पुढचे अनंत काळ जर्मन नागरिकांना भोगावे लागले. त्या चटक्यांचं तितकंच विदारक, परखड आणि जिवंत चित्रण करणारा चिकित्सक म्हणून गुंटर यांची इतिहासानं नोंद घेतली आहे. 15 एप्रिल 2015 रोजी या परखड चिकित्सकाच्या लेखणीनं विराम घेतला.
-डॉ. भालचंद्र सुपेकर