सातारा – जिल्ह्यातील पश्चिम घाट प्रदेश नेहमीच जैवविविधतेचे माहेरघर राहिला आहे. ठोसेघर- चाळकेवाडी व कास परिसरातून साताऱ्यातील संशोधकांच्या चमूने चतुर (सुई) “डॅमसेलफ्लाय’ च्या दोन नवीन प्रजातींचा शोध व नोंद करण्यात यश मिळवले आहे. ठोसेघर व चाळकेवाडी परिसर या चतुरांच्या वास्तव्याचा जगात एकमेव परिसर आहे. तब्बल दोन वर्षाच्या अथक संशोधनानंतर या शोधाची अधिकृत माहिती प्रसिध्द करण्यात आली.
साताऱ्यातील कीटक व फुलपाखरू अभ्यासक डॉ. श्रीराम भाकरे, प्रा. डॉ. प्रतिमा पवार व सुनील भोईटे या तीन संशोधकांनी त्रिवेंद्रम (केरळ) येथील डॉ. कलेश सदाशिवन आणि विनयन नायर यांच्या सहकार्याने हे यश मिळवले. युफाईया वर्गांतील (शर्पी) या दोन नव्या प्रजाती आता युफाईया ठोसेघरेन्सीस व युफाईया स्युडोडीस्पार या नावाने ओळखल्या जातील. यासंबंधीचा शोधनिबंध नुकताच भारतातील नामांकित शोधपत्रिका ‘जर्नल ऑफ थ्रेटंड टाक्सा’च्या 26 एप्रिल 2021 च्या अंकात प्रसिद्ध झाला आहे. या शोधाविषयी मानद वन्यजीवसंरक्षक सुनील भोईटे म्हणाले, “”पश्चिम घाटात यापूर्वी नोंद झालेल्या तीन प्रजातींमध्ये आता या दोन नव्या प्रजातींची भर पडली आहे. या सर्व पाचही प्रजाती जगभरात मात्र भारतातील पश्चिम घाट क्षेत्रातच आढळून येत असून त्या प्रदेशानिष्ठ (एपवशाळल) आहेत.
या प्रकारातील पूर्वी नोंद झालेल्या “युफाईया फ्रेझरी’ ही सामान्यतः महाराष्ट्र ते कन्याकुमारी या परिसरात समुद्रसपाटीपासून अगदी 100 ते 1200 मीटरपर्यंत सर्वत्र आढळणारी, युफाईया डीस्पार ही पश्चिम घाटाच्या पालघाट गॅपच्या उत्तरेच्या फक्त दक्षिण कॅनरा- कुर्ग ते निलगिरी या मर्यादित प्रदेशात 1066 ते 1828 मीटर उंचीवरच आढळते. तर युफाईया कार्डीनालीस पालघाट गॅपच्या दक्षिणेस 900 मीटर उंचीच्या वरील मात्र अन्नामलाई, पलनी, अगस्त्यामलाई पर्वतीय प्रदेशातच आढळणारी आहे. युफाईया ठोसेघरेन्सीस व युफाईया स्युडोडीस्पार या नव्याने नोंद करण्यात आलेल्या दोन प्रजातीही उत्तर पश्चिम घाट क्षेत्रात फक्त ठोसेघर चाळकेवाडी व कास परिसरातच आढळून येत आहेत. किंबहुना प्रदेशानिष्ठ आहेत. युफाईया स्युडोडीस्पार ही युफाईया डीस्पार प्रजातीपेक्षा वेगळी परंतु साधर्म्य राखणारी आहे. मात्र, युफाईया ठोसेघरेन्सीस ही प्रजाती एकदमच वेगळी, नवीन तसेच फक्त आणि फक्त ठोसेघर- कास परिसरातच आढळणारी असल्यामुळे तेथील निसर्ग- जैवविविधतेचे प्रतिक म्हणून प्रजातीस ठोसेघरचे नाव देण्यात आले आहे.”
टोरंट डार्ट या सामान्य नावाने ओळखले जाणारे हे डॅमसेलफ्लाय या प्रकारातील कीटक असून स्थानिक मराठी भाषेमध्ये यास सुई किंवा चतुर असे संबोधले जाते. नदी, नाले, ओहोळ, जलाशय अशा विविध पाणथळ जागी यांचा वावर दिसून येतो. यांच्या जैवशृंखलेमधील प्राथमिक अवस्था या पाण्यामध्ये पूर्ण होत असतात व त्यानंतर ते पंख फुटून पाण्याबाहेर उडू लागतात. वातावरणाप्रती हे अत्यंत संवेदनशील जीव असून त्यामुळेच त्यांस आदर्श परिसंस्थेचे निर्देशकदेखील मानले जाते. सातारा व त्रिवेंद्रम येथील संशोधकांच्या या चमूस याकामी तमिळनाडू ओडोनाटा रिसर्च ग्रुप व ड्रोंगो या संस्थांचे सहकार्य लाभले आहे.
समृद्ध जैवविविधता अधोरेखित
ठोसेघर चाळकेवाडी कास परिसराचे निसर्ग- पर्यावरणीय महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. त्या निसर्गाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी एका प्रजातीस ठोसेघरेन्सिस हे नाव दिले आहे, अशी माहिती सुनील भोईटे यांनी दिली. चतुरच्या दोन नव्या प्रजातींच्या शोधामुळे पश्चिम घाटातील जैवविविधता व त्याचे संवर्धनमूल्य, जैवसमृध्दता पुन्हा एकदा अधोरेखित झाली आहे.