अरुण गोखले
कौरव-पांडवाच्या युद्धात ज्यावेळी अर्जुनाने श्रीकृष्णाला आपला रथ हा दोन्ही सैन्यांच्या मधोमध नेऊन उभा करायला सांगितला, तेव्हा तो अर्जुनाचा भव्यदिव्य असा रथ कसा होता? याचे सुरेख असे वर्णन ज्ञानेश्वरीच्या पहिल्या अध्यायात केलेले आहे.
ते वर्णन वाचले की, नेमका रथ म्हणजे काय हे आपल्या लक्षात येते. अगदी साध्या शब्दांत सांगायचे तर रथ म्हणजे घोडागाडी. रथ हे पूर्वीच्या काळातील देवदेवता, मोठमोठे राजेरजवाडे ह्यांचे प्रवासाचे, इकडून तिकडे गमन करण्याचे साधन होते. रथ ही राजाची संपत्तीदर्शक, वैभवदर्शक खूण होती.
रथाचे लहान-मोठे असे प्रामुख्याने पडणारे दोन प्रकार. पण ह्या दोन्ही प्रकारातील काही गोष्टी मात्र ठरलेल्याच. जसे की रथाचे घोडे, रथाची रचना, त्याच्या चाकांची संख्या, त्यावरील बैठकीची सोय, त्यावरील छत्र, रथाचे सारथ्य करणारी व्यक्ती इत्यादी. रथाचे कौशल्यपूर्ण सारथ्य करणारा म्हणजेच सारथी. रथाची कौशल्यपूर्ण सारथ्य हीसुद्धा एक कलाच आणि कुशलता.
रथ हे वाहन असल्याने त्याचा वापर प्रवास करण्यासाठी, शिकारीला जाण्यासाठी, दूरगमन करण्यासाठी, युद्ध आणि एखाद्या विशेषप्रसंगी राज्यातून निघालेली राजाची मिरवणूक ह्या कारणांसाठी केला जात असे.
काही देवदेवता आणि राजे लोकांनी तर अद्भुत अशा दिव्य रथांच्या प्राप्तीसाठी मोठमोठे यज्ञयाग केल्याची, त्यासाठी घोर तपश्चर्या केल्याची नोंद आपल्या धार्मिक ग्रंथांतून आपल्याला वाचायला मिळते. ज्याप्रमाणे जे रथ जमिनीवरून वेगाने धावत जात तसेच काही दिव्य रथ हे आकाशमार्गांनी अन् वाऱ्याच्या गतीने भ्रमण करीत अशीही माहिती आपल्याला वाचायला मिळते.
राजांच्या, देवतांच्या वैभवाची ती सांस्कृतिक खूण असली तरी त्या एका रथाच्या उद्देशाने रथ तयार करणारे कारागीर, रथाचे समर्थपणे सारथ्य करणारे सारथी. घोड्यांची देखभाल करणारे लोक, घोड्यांचा व्यापार, त्यांच्या पागा, तिथला सेवकवर्ग ह्यांची रथ हे अर्थाजनाचे, चरितार्थाचे उत्तम माध्यम होते, ही महत्त्वाची गोष्ट.
रथासंदर्भात अनेक गोष्टी आपल्याकडे सांगितल्या जातात. रावणाने रथातूनच आकाशमार्गे केलेले सीतेचे अपहरण, इंद्रजीतास युद्धात यश मिळविण्यासाठी हवा असणारा रथ हा त्या यज्ञातून मिळू नये म्हणून हनुमंताने केलेला पराक्रम, कर्णाच्या रथाचे जमिनीत अडकलेले चाक ह्या आणि अशा अनेक रथाशी संलग्न असणाऱ्या कथाही सांगितल्या जातात. भव्यदिव्य असे रथ पाहणे हा लहान मोठ्याचा एक नक्कीच आवडीचा विषय आहे.