वांशिकतेमुळे विभाजित झालेल्या सीमा ओलांडून मानवी संवेदनांना एकमेकांशी जोडणारं लिखाण करणाऱ्या विदुषी म्हणजे पर्ल बक. मानवी आदर्शाची मूल्यं अधोरेखित करणारी त्यांची व्यक्तिचित्रणं इतर संस्कृतीबद्दल सहानुभूती निर्माण करतात.
पर्ल यांचा जन्म 26 जून 1882 ला वेस्ट व्हर्जिनियातल्या हिल्सबारो इथं झाला. त्यांचे आई-वडील ख्रिस्ती मिशनरी होते. बालपणी चिंकियांग या शहरात त्या त्यांच्या शेजाऱ्यांकडे नियमित जायच्या. तिथं त्यांना चीनचे अनेक किस्से ऐकायला मिळाले. सात वर्षांच्या असतानाच त्यांनी चार्ल्स डिकन्स यांचं साहित्य वाचायला सुरुवात केली. त्यांचं शाळेचं शिक्षण त्यांच्या आईनेच पूर्ण करून घेतलं. रॅण्डाफ-मॅकान विमेन्स महाविद्यालयात त्यांनी पुढचं शिक्षण घेतलं.
पुढं त्यांनी जॉन लासिंग बक या ख्रिस्ती मिशनरीशी लग्न केलं नि त्यांच्यासोबत चीनमध्ये राहू लागल्या. तिथं त्यांची चिनी लोकांशी अगदी जवळून ओळख झाली. तिथं त्यांनी काही काळ नानकिन विद्यापीठात इंग्रजी साहित्य हा विषय शिकवला आणि काही काळ नॅशनल विद्यापीठातही शिकवलं.
पर्ल यांची लेखनयात्रा 1922 मध्ये सुरू झाली. 1923 मध्ये त्यांचा पहिला लेख “अटलांटिक’ नावाच्या मासिकात प्रकाशित झाला. साधारण वर्षभरानंतर त्यांची “इस्ट विण्ड – वेस्ट विण्ड’ ही कथा “एशिया’ या मासिकात प्रकाशित झाली. त्यांची बहुचर्चित कादंबरी “द गुड अर्थ’ 1931 मध्ये प्रकाशित झाली. या कादंबरीसाठी त्यांना पुढच्याच वर्षी पुलित्झर पारितोषिकही मिळालं. जगातल्या अनेक भाषांमध्ये या कादंबरीचा अनुवादही झाला.
“द गुड अर्थ’ ही कादंबरी म्हणजे पर्ल यांची सर्वोत्तम कलाकृती. चीनमधल्या शेतकरी जीवनावर आधारित ही कौटुंबिक कादंबरी आहे. चीनमधली गावं, शहरं, माणसं, स्थळं, लोकजीवन, संस्कृती यांचं अत्यंत वास्तव आणि रसरशीत चित्रण हे या कादंबरीचं वैशिष्ट्य. चीनमधला वॅंग लुंग हा गरीब शेतकरी काबाडकष्ट करून जीवन चालवायचा. त्याने व्हांग नावाच्या मोठ्या शहरातल्या एका श्रीमंत कुटुंबातल्या स्वयंपाकघरातली दासी ओ-लान हिच्याशी लग्न केलं. दोघांचं आपल्या चिनी भूमीवर प्रेम होतं. दोघं खूप कष्ट करून शेती करायचे.
दुष्काळ पडल्यामुळे सगळे लोक तो भाग सोडून दक्षिणेकडे जातात. खूप कष्टदायक प्रवास करत, प्रसंगी भीक मागत ते चालत राहतात. वॅंग लुंगचे म्हातारे वडीलही त्याच्या सोबत असतात. ते एका शहरात पोचतात. तिथं क्रांतीचं वार वाहत असतं. क्रांतिकारक एका जमीनदाराचं घर लुटतात. त्यात वॅंग लुंगला सोनं सापडतं. मग वॅंग लुंग पुन्हा मूळ गावी येऊन शेती करायला लागतो. आधी शेजारच्यांची मदत घेत नंतर शेतीसाठी नोकरचाकर ठेवतात. पुढं वॅंग लुंगला वेश्यांचा नाद लागतो. दरम्यान त्यांना झालेल्या तीन मुलांपैकी दोघं लग्न करून येतात तर तिसरा क्रांतिकारक बनतो. आपली मुलं आपण पिढ्यान्पिढ्या जतन केलेली जमीन विकू पाहताहेत, हे समजल्यावर वॅंग लुंगला खूप वाईट वाटतं.
चिनी शेतकरी, त्याचं शेती-मातीवरचं प्रेम, त्याचं कुटुंब, सहजीवन, जीवनातले विविध भावनिक प्रसंग यांचं अत्यंत प्रत्ययकारी चित्रण पर्ल यांनी यात केलं आहे. “सन्स’, “अ हाउस डिव्हाइडेड’ हे या कादंबरीचेच पुढचे भाग आहेत. “पर्ल यांच्या कादंबऱ्यांनी साहित्यातल्या आशियाच्या प्रतिमेसंदर्भात, विशेष करून आशियाई महिलांच्या संदर्भात नवे आयाम स्थापित केले. पाश्चिमात्य साहित्यात पर्ल यांच्या लेखणीतून पहिल्यांदा आशियाई आवाजाचा हुंकार ऐकायला मिळाला,’ अशा शब्दांत समकालीन लेखकांनी त्यांचं विशेष कौतुक केलं. तेराव्या शतकातल्या मार्को पोलो या साहित्यकारानंतर चीनबद्दल लिहिणारी सर्वाधिक प्रभावी लेखिका म्हणून पर्ल यांचं नाव निर्विवाद घेता येतं. पर्ल यांच्या लेखणीतून अमेरिकेच्या दोन पिढ्यांना चीनच्या वास्तवाचं दर्शन घडलं. अतीव सहानुभूती आणि समर्पित भावनेनं चिनी व्यक्तिमत्त्वांचं चित्रण पर्ल यांच्याइतके उत्तम प्रकारे इतर कुणा लेखकाने केलेलं नाही.
आशियाकडे पाहण्याचा पाश्चिमात्य लोकांचा दृष्टिकोन पूर्वग्रहदूषित राहिला आहे. त्याच पूर्वग्रहातून आशियाई लोकंही पाश्चिमात्यांकडे पाहतात. गैरसमजातून दृढ झालेल्या या दृष्टिकोनात वास्तवाच्या टोचणीतून सकारात्मक बदल घडवण्याचे काम पर्ल यांच्या कथा, कादंबऱ्या करतात. आशियाई लोकांची बलस्थाने आणि उणिवा या दोन्हींच्या माध्यमातून अमेरिकन वाचकांना कित्येक वर्षे दुर्लक्ष केलेला आशियातला निसर्ग आणि लोकांची खरी ओळख पर्ल करून देतात.
पर्ल यांच्या साहित्याचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या कथा-कादंबऱ्यांमधले अनुभव त्यांनी ख्रिस्ती मिशनऱ्यांच्या घरातील मुलगी या चष्म्यातून घेतले आहेत. पण तरीही त्यांच्या लिखाणात कुठं वांशिक भेद, पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोन, असूया तसूभरही दिसत नाही. इतक्या टोकाचा वांशिक-भाषिक-सांस्कृतिक वारसा असतानाही त्यांनी चिनी संस्कृतीचे केलेले चित्रण उठून दिसते ते त्यामुळेच.
आंतरराष्ट्रीय संस्कृतीचा, विशेष करून अमेरिका-चीनच्या दरम्यान सांस्कृतिक एकोप्याचा पुरस्कार करणारी आणि या दोन्ही संस्कृतींबाबत आपापसांत समंजसपणा वाढवण्यासाठी प्रयत्न करणारी लेखिका म्हणून पर्ल यांनी खूप मोठं योगदान दिलं. पर्ल यांनी त्यांचे दुसरे पती रिचर्ड वाल्श यांच्या सोबतीने अनेक वर्ष “एशिया’ हे मासिक चालवले. या मासिकाचा अमेरिकी नागरिकांच्या पूर्व आशियाच्या संदर्भातल्या मतांवर मोठा प्रभाव पडला.
लहान मुलांच्या हितासाठी पर्ल यांनी सढळ हाताने वेळ आणि पैसा खर्च केला. मानसिक किंवा शारीरिकदृष्ट्या दिव्यांग मुलांसाठी तसंच जात, वंश यामुळे वंचित-उपेक्षित राहिलेल्या मुलांसाठी त्यांनी विशेष मदत केली. आशियातली मुलं अमेरिकेत दत्तक घेण्यायोग्य नाहीत, असं अमेरिकेतल्या संस्था मानत होत्या. त्या काळात त्यांनी हा गैरसमज दूर करण्यासाठी “वेलकम हाउस’ ही संस्था स्थापन केली. या संस्थेने पाच हजारांपेक्षा जास्त आशियाई मुलांना अमेरिकेत दत्तक जाण्यासाठी मदत केली. “इस्ट विंड – वेस्ट विंड’, “द एनिमी’, “इम्पिरियल वुमन’ या पर्ल यांच्या इतर गाजलेल्या साहित्यकृती. 1938 मध्ये नोबेल पारितोषिकाने सन्मानित पर्ल यांनी 6 मार्च 1973 ला जगाचा निरोप घेतला.
-डॉ. भालचंद्र सुपेकर