अरुण गोखले
देव आणि नैवेद्य म्हटला की आपल्याला सर्वात प्रथम जर कोणती गोष्ट आठवत असेल तर ती नामदेवांच्या बालहट्टासाठी देवाने नैवेद्य खाल्ल्याची. ज्याप्रमाणे आपण नित्य भोजन करतो त्याप्रमाणेच देवालाही भोजन देणे म्हणजेच देवास नैवेद्य दाखविणे होय. रोजच्या देवपूजेच्या वेळी दूधसाखर, खडीसाखर एखादे फळ ह्याचा देवास नैवेद्य दाखवितो आणि ते अर्पण करतो. पण आपल्या संस्कृतीत असे सांगितले आहे की आपण आपल्या जेवणाच्या ताटाचा स्वत: भोजनास प्रारंभ करण्यापूर्वी देवास नैवेद्य दाखवावा.
नैवेद्याबाबत जाणकार, अधिकारी, व्यक्तींकडून जी महत्त्वपूर्ण माहिती दिली जाते ती अशी की-देवास देता येण्याजोगा खाद्यपदार्थ म्हणजे नैवेद्य. नैवेद्याचे पदार्थ पाच प्रकारचे असावेत. जसे की भक्ष्य- म्हणजे गिळता किंवा खाता येणारे, भोज्य म्हणजे चावून खाता येणारे, लेह्य म्हणजेच चाटता येणारे, पेय म्हणजे जे पिता येणारे आणि चुष्य म्हणजे चोखता येणारे.
आपल्या शास्त्रांनी साधारणपणे कोणत्या देवास कोणता नैवेद्य द्यावा, हे सांगून ठेवले आहे. त्या संदर्भातली माहिती अशी की, श्री विष्णूस दूधभाताचा, शिवास दहीभाताचा, गणपतीला गुळखोबरे किंवा मोदकाचा तर देवीस खीर किंवा गोडाचा सांजा इत्यादी पदार्थांचा नैवेद्य दाखवावा. तसेच दूध आणि विविध प्रकारची फळेही देवास प्रिय असतात.
देवास कोणता नैवेद्य द्यावा? हे जसे सांगून ठेवले आहे, तसेच तो नैवेद्य कसा दाखवावा ह्याचीही एक विशिष्ट पद्धत ठरवून दिलेली आहे. सणावारास, वर्षाकाठच्या काही विशिष्ट व्रतपूजा किंवा धार्मिक कार्याच्या वेळी विशेष करून पुरणावरणाचा गोडा धोडाचा पूर्ण पात्राचा नैवेद्य देवास दाखवला जातो. हा नैवेद्य कसा दाखवायचा ह्या संदर्भात ज्या महत्त्वपूर्ण सूचना दिल्या जातात. जी पद्धत सांगितली जाते ती अशी- नैवेद्याचे ताट देवासमोर ठेवण्याआधी जमिनीवर एक छोटा पाण्याचा चौकोन करावा. त्यावर तुळशी पत्र ठेवावे. त्यावर नैवेद्याचे ताट हे त्यातील वरणभात हा देवाकडे असेल असे ठेवावे. त्यावर तूप घालावे. एक तुलसी पत्र ठेवावे. मग हातात पाणी घेऊन ते पाणी दोन वेळा ताटा भोवती फिरवावे. मग प्राणाय स्वाहा.. अपानायै स्वाहा, व्यानायै स्वाहा, उदानायै स्वाहा, समानायै स्वाहा, ब्रह्मणे स्वाहा… असे म्हणावे. नैवेद्याचा एक एक घास देवाच्या मुखाकडे न्यावा. देवास नैवेद्य स्वीकारण्याची प्रार्थना करावी. त्यानंतर घरातल्या लोकांनी भोजन करावे.