विमलने हातातल्या बांगड्या मागे सारल्या आणि घमेल्यात शेण कालवून घेत, अंगणात सडा टाकायला सुरुवात केली. “अक्कू, येवढी फुलं आणलीत.’ चित्राने आपल्या झग्यात भरून आणलेली पारिजातकाची फुलं तिच्या आईला दाखवली. “बक्कळ झाली. तामणात ओत अन् चुलीवरलं पाणी गरम झालं असल तर दोन तांबं अंगावर घ्ये. उरक बिगीबिगी.’ चित्रा पळतच घरात गेली. दर रविवारी दोघी मायलेकींची एवढीच धावपळ असते.
तालुक्याला भरणाऱ्या आठवडा बाजारात होईल तेवढं लवकर जायचं आणि अब्दुल चाचाच्या चहाच्या टपरीशेजारी बांगड्यांच दुकान थाटून बसायचं. विमलने अंघोळ करून देव्हाऱ्यासमोरील परडीत फुलं वाहिली आणि शेजारच्या टोपलीतल्या दोन-चार बांगड्या त्या परडीत ठेवल्या. “अंबाबाई, ह्या काकणाला तुजा आशीर्वाद लागू द्ये गं बाई!’ असं म्हणून तिने देवीला वाहिलेल्या बांगड्यातली एक बांगडी उचलली आणि टोपलीत ठेवून दिली.
“सरक. तू व्हय बाजूला. म्या भाकऱ्या थापते तवर तू पडवीतली लाल रंगाची साडी पिशवीत भरून घ्ये.’ चित्रा साडी आणायला पडवीत गेली आणि रिकाम्या हाताने परत आली. तोंड पाडून ती तिच्या आईसमोर उभी राहिली. “काय झालं?’ आबानी पांघरलीय. विमलने दुरडीत भाकरी आणि पातेल्यात कालवण भरून ठेवलं. एका फडक्यात दोघ्या माय-लेकीपुरती भाकरी बांधून घेतली. विमलने घराबाहेर पडताना पुन्हा एकदा देवीसमोर हात जोडले. संपत बाजेवर हातपाय ताणून पसरला होता. त्याने अंगावर पांघरलेली साडी विमल काढायला लागली तेवढ्यात त्याला जाग आली. “ये भवाने, कुटं निगालीस तोंड वर करून?’ संपतच्या तोंडातून अजून दारूचा वास येत होता. “आज बाजार हाय. तवा लवकर जात्ये. तेवढी साडी..? घाबऱ्या आवाजात विमलने विचारलं. तराटलेले डोळे विस्फारून त्याने विमलकडं पाहिलं आणि तिच्या अंगावर साडी फेकून दिली. “चला, निघा माझ्या घरातून. आलीय मोट्टी पैसं कमावणारी…’ नशेत असलेल्या संपतने एक शिवी हासडली आणि काहीबाही बरळत तो पुन्हा झोपी गेला.
विमलने बांगड्यांनी भरलेलं टोपलं आपल्या डोक्यावर घेतलं. चित्राने एका हातात पिशवी अडकवली आणि दुसऱ्या हातात प्लॅस्टिकचा एक तुटकाफुटका स्टूल घेऊन, ती आईबरोबर चालू लागली. “चित्रा, चार कोस चालत जायचंय. स्टूलचं ह्ये लचांड कशाला घेतलंस संग? अब्दुल चाचा देतो ना.’ “आपल्यामुळं त्या चाचाला कशाला तरास? त्याच्याकडं पण आज जास्त गिऱ्हाईक असतं.’ “बरं बाई. चुकले म्या.’ “अक्कू, आज माज्या बाई येनार हायत बांगड्या भरायला. त्यांना माज्याच हातून बांगड्या भरायच्यात. भरून दिशील मला? तू जशी मऊ हातानं भरतीस; म्या पण तशाच भरील! तुजा हात माज्यापसुर लयी मऊ हाय. खरंच?’ चित्राच्या डोळ्यातल्या बाहुल्या आनंदाने मोठ्या झाल्या होत्या. नवऱ्याने नशेत आपल्याला लाथाबुक्क्यांनी हाणमार केल्यानंतर, आपल्या पोरीचे नाजूक हात शरीरावरच्या आणि मनावरच्या जखमा भरून काढायच्या! डोळ्यातलं पाणी पुसून घेताना, मायेनं तोंडावरून हात फिरवून आपल्याला कुशीत कवटाळून धरणारी आपली पोरगी; जणू त्या क्षणी आपली आई व्हायची! चित्राचे हातच नाही; तर काळीजही मऊच होतं!
“त्या वडाखाली घटकाभर थांबू.’ चालून चालून दमलेल्या विमलने डोक्यावरचं टोपलं खाली ठेवलं आणि झाडाला पाठ टेकवली. चित्रा आपल्या मंजुळ आवाजात गाणं गुणगुणू लागली. तिला गाण्याची आवड होती. “चित्रा, तुजी ती पेटी किती रुपयाला येत्ये म्हणलीस?’ “साठ.’ विमल कंबरेला अडकवलेल्या बटव्यातले पैसे मोजू लागली. “पुढचा बाजार झाला की तुज्या पेटीपुरतं पैसं जमत्याल.’ चित्राचा चेहरा आनंदाने फुलला.
घटकाभर थांबून दोघी मायलेकी पुन्हा बाजारची वाट चालू लागल्या. “चित्रा, बहोत दिन बाद आयी?’ स्टोव्हवर गरम करायला ठेवलेल्या चहाला खालीवर करत अब्दुल चाचाने विचारलं. “चाचा, परीक्षा होत्या.’ विमलने खराट्याने बसायची जागा साफ करून घेतली आणि खाली पोतं अंथरलं. त्यावर लाकडी खोकं ठेवलं. त्यावर साडी अंथरली आणि बांगड्या मांडायला सुरुवात केली. सोबतच नखपॉलिश, टिकल्याची लहान पाकिटं, काजळ आणि लिपस्टिक ठेवली. चित्राने सोबत आणलेला स्टूल बाजूला मांडला आणि त्यावर लहान मुलींच्या हाताला येतील अशा चौदाणे आकाराच्या बांगड्या मांडल्या. लाल, हिरव्या, पिवळ्या रंगाच्या बांगड्यांना पाहून चित्रा नटत होती. विमलने बाजूला पडलेला एक दगड उचलला आणि काठीला जमिनीत रोवण्यासाठी त्यावर हाणू लागली. तिने त्या काठीला सुतळीने छत्री बांधून घेतली. “अक्कू’ आज पाऊस पडल?’ “कुणास ठाव?’ तेवढ्यात अब्दुल चाचाने दोघींसमोर चहाचा कप धरला. “बारिश आई भी तो क्या?’ चाचाच्या हातचा गरमागरम चहा हायच की तयार! दोघी चाचाकडं पाहून हसू लागल्या. “चाचा, अजून भवानी नाय झाली. जाताना पैसं देत्ये.’ “बेटी, आज तूज्याकडून मी पैसं नाय घेणार. उलट मीच तुला पैसं देणार. इचार का?’ “का?’ “आज माज्या सलमा बेटीचा जनम दिन! तिला भेट म्हणून चुडिया घ्यायच्यात तूज्याकडून…’ विमल हसून, “बरं चाचा. बांगड्यासंग तिला माज्याकडून काजळाची डब्बी भेट!’
बाजार भरला. हळूहळू गर्दी वाढू लागली. “बांगड्या घ्या बांगड्या. लाखात एक लाखेच्या बांगड्या…’ चित्रा आपल्या गोड आवाजात ग्राहकांना आकर्षित करत होती. रंगीबेरंगी बांगड्या उन्हात चमकत होत्या. “कशा डझन?’ “चार रुपये. बघा ना हातात घालून. तुमच्या गोऱ्यागोमट्या हाताला तांबड्या रंगाच्या बांगड्या खुलून दिसतील…’ विमलने कार्डबोर्डच्या पुंगळीवर अडकवून ठेवलेल्या बांगड्यातून आठ-दहा बांगड्या एका झटक्यात बाहेर काढल्या. आपल्या पाचही बोटात धरलेल्या बांगड्यांना विमलने अलगद त्या बाईच्या हातात चढवल्या. चित्रा आपल्या आईला निरखून पाहत होती. त्या बाईने दिलेले पैसे आधी टोपलीला आणि नंतर आपल्या कपाळाला लावून विमलने ते बटव्यात ठेवून दिले. गिऱ्हाईक आलं की दोघी मायलेकींच्या चेहऱ्यावर आभाळाएवढं हसू फुलायचं! दोघी पुन्हा एका सुरात, “बांगड्या घ्या बांगड्या. लाखात एक लाखेच्या बांगड्या…’ म्हणताना एकमेकींकडं पाहून हसायच्या.
दुपार होऊन गेली. दोघींनी भाकरीचा तुकडा मोडला. “अक्कू, माझ्या बाई आल्या.’ समोर चित्राच्या शिक्षिकेला पाहून विमलने डोक्यावरचा पदर नीट केला आणि हात जोडले. “चित्रा, तूच भरणार ना बांगड्या? का तुझ्या आईकडून घेऊ भरून?’ विमलने चित्राला आपल्याजवळ बसवलं आणि तिच्या हाताला धरून बांगड्या कशा भरायच्या शिकवू लागली ….ह्ये हळूच अंगठा अन करंगळी दाबून जवळ घ्यायची अन् हळूहळू काकण मनगटातून पुढं सारायचं. “विमल, किती हलका आणि मऊ हात आहे तुझा! आणि चित्रा बाळा, तुझा पण बरं का!’ चित्रा तिच्या आईकडं पाहून हसू लागली. बाई पैसे द्यायला लागल्या. “राहू द्या बाई.’ “विमल, तुझ्या कष्टाचे आहेत. पोरीला शिकवून मोठ्ठ कर. आम्हाला तिला एक गायिका झालेली बघायचंय. हो ना चित्रा?’ “हो बाई. माझी अक्कू मला पुढल्या बाजाराला पेटी घिऊन देणारय!’ “हो का! मग तुझ्या पेटीसाठी हे माझ्याकडून जास्तीचे पैसे बक्षिस!’ बाईने चित्राच्या हातात पैसे दिले आणि निघून गेल्या.
दिवस मावळला. “चाचा, ह्या सलमाच्या बांगड्या अन् चित्राकडून तिला ही काजळाची डब्बी!’ चाचाने पैसे देत चित्राच्या डोक्यावर हात ठेवला. दोघी घराकडं निघाल्या. रात्र झाली. “अक्कू, आबा अजून नाय आले.’ “तू खाऊन घ्ये अन् झोप. उद्या शाळा हाय.’ बाहेर पाऊस पडत होता. विमल दारापाशी आपल्या नवऱ्याची वाट पाहत बसली होती. कधी तिचा डोळा लागला; तिलाच कळलं नाही. अचानक घरात भांडे पडल्याचा आवाज आला आणि विमल दचकून जागी झाली. ती पळत घरात आली. दारूच्या नशेत झिंगलेल्या संपतने फरतळावरचे सगळे भांडे खाली घेतले होते.
विमलने डब्यात लपवून ठेवलेले पैसे संपतच्या हाती लागले होते. विमलने संपतकडे धाव घेतली आणि त्याच्या हातातले पैसे हिसकावून घ्यायचा प्रयत्न करू लागली. त्या झटापटीत संपतने तिला ढकलून दिलं; तशी विमल खाली पडली. विमलच्या ओरडण्याचा आवाज आला आणि चित्रा बाजूच्या खोलीतून धावत बाहेर आली. “आबा, पाया पडते तुमच्या. अक्कूला मारू नका…’ चित्राने तिच्या बापाच्या पायाला घट्ट धरून ठेवलं होतं. संपतने तसंच तिला लाथाडलं आणि बाजूला पडलेल्या विमलच्या पाठीत एक जोराची लाथ घालून बाहेर निघून गेला. अंग गोळा करून जमिनीवर पडून राहिलेल्या आपल्या आईला चित्राने कवटाळून घेतलं आणि “अक्कू…’ म्हणून जोरजोरात रडू लागली.
विमल रात्रभर उंबऱ्यापाशी संपतच्या वाटेकडं डोळे लावून बसली होती. दिवस उजडता समोरून संपत अडखळत चालत येताना दिसला. त्याच्या पायात चप्पल नव्हती. अंगावरचे कपडे चिखलाने रेडबाडले होते. तोल जाऊन दगडाच्या कुंपणावर तो पडणार; तेवढ्यात विमल धावत गेली आणि त्याला सावरलं. आपल्या खांद्याचा आधार देत त्याला बाजेवर झोपवलं. संपतचे गुडघे फुटले होते आणि तळपायात काचेचे बारीक तुकडे घुसून रक्त येत होतं. तिने दोरीवरचं कापड घेतलं आणि त्याच्या पायाला गुंडाळलं.
“अक्कू, म्या शाळेला जात्ये.’ “थांब पोरी. संगच जाऊ. मला पाटलीन बाईकडं जायचंय.’ विमलने बांगड्याचं टोपलं डोक्यावर घेतलं आणि चित्रासोबत चालू लागली. “अक्कू, काय काम हाय वाड्यात?’ “अगं, आज वाड्यात पाटलीन बाईंनी सुवासिनींना बोलिवलंय. त्यांना बांगड्या भरायच्यात.’ “काय हाय आज?’ “हरतालिका.’ “कुठला सण?’ विमल शांत होऊन एकेक पाऊल टाकत होती. “सांग ना अक्कू.’ विमल पुढे रस्त्याच्या एका वळणावर थांबली.
“तू जा. माजं जरा काम हाय.’ मनात पडलेला प्रश्न घेऊन चित्रा शाळेच्या दिशेनं चालू लागली. ती थोडी पुढं गेली आणि एका झाडाआडून तिच्या आईकडे बघू लागली. “दादा, म्हंजी बगा तुमच्या पायातली चप्पल हाय न्हवं; त्याच मापाची द्या.’ विमल चांभाराशी बोलत होती. “बाई, असं मोघम माप न्हाय चालत. त्याचं एखादं जुनं पायताण घिऊन ये. ‘आता त्ये कुठनं आणू?’ स्वतःच्याच मनाशी पुटपुटत विमल डोक्यावर टोपलं घेऊन उठणार; तेवढ्यात तिला काहीतरी आठवलं आणि ती तशीच खाली बसली. “दादा, ह्या मापची द्या.’ विमलने त्या चांभारापुढं आपल्या साडीचा पदर टाकला. पदरावरील पायाच्या “ठशा’ला पाहून चांभार विमलकडं बघतच राहिला. दूर उभं राहून आपल्या अक्कूकडं पाहताना, चित्राचे डोळे भरून आले होते…!
– अमोल भालेराव