– आरिफ शेख
रशियाच्या अध्यक्षपदी व्लादिमीर पुतीन यांची पाचव्यांदा निवड झाली. स्टॅलिन यांचा दीर्घकाळ अध्यक्षपदी राहण्याचा विक्रम त्यांनी मोडला आहे. पुतीन इतके शक्तिशाली कसे झाले, हा अभ्यासाचा विषय आहे.
व्लादिमीर पुतीन यांची पाचव्यांदा रशियाच्या राष्ट्राध्यक्षपदी निवड झाली आहे. त्यांचा कार्यकाळ 2030 पर्यंत असेल. या निवडणुकीत पुतीन यांना विक्रमी 87 टक्के मते मिळाली. मागील निवडणुकीत त्यांना 76.7 टक्के मते मिळाली होती. अर्थात, पुतीन यांनी सर्वच विरोधकांना एकतर यमसदनी धाडले आहे किंवा काही तुरुंगात खितपत पडले आहेत. त्यामुळे आता त्यांच्याविरोधात निवडणूक लढविणारे देखील त्यांचेच समर्थक होते. त्यांच्याविरोधात कोणताही मजबूत विरोधक नव्हता. कारण क्रेमलिन रशियाची राजकीय व्यवस्था, मीडिया आणि निवडणुकांवर कडक नियंत्रण ठेवते. पाश्चिमात्य देशांच्या अनेक नेत्यांनी या निवडणुकीवर टीका केली आहे.
निवडणुका मुक्त आणि निष्पक्ष झाल्या नसल्याचे त्यांचे म्हणणे आहे. युक्रेनचे राष्ट्राध्यक्ष झेलेन्स्की हेदेखील निवडणुकीवर टीका करणार्यांमध्ये आहेत. त्यांनी पुतीन यांचे वर्णन ‘सत्तेच्या नशेत असलेला हुकूमशहा’ असे केले आहे. पुतीन 1999 मध्ये पहिल्यांदा राष्ट्राध्यक्ष म्हणून निवडून आले. जोसेफ स्टॅलिननंतर रशियावर प्रदीर्घ राज्य करणारे ते दुसरे नेते आहेत. आता स्टॅलिनचा विक्रमही त्यांनी मोडला आहे.
युक्रेन-रशिया युद्ध सरू होऊन दोन वर्षे पूर्ण झाली आहेत. या युद्धात रशियन लोक मरत आहेत. या युद्धामुळे पाश्चात्य देशांनी रशियाला एकाकी पाडले आहे. असे असूनही पुतीन पूर्वीपेक्षा अधिक शक्तिशाली झाले आहेत. त्यांचे टीकाकार पत्रकार आंद्रेई सोल्डाटोव्ह लंडनमध्ये निर्वासित जीवन जगत आहेत. 2020 मध्ये त्यांना रशिया सोडण्यास भाग पाडले गेले. ते म्हणतात, देशात होणार्या प्रत्येक प्रकारची राजकीय चर्चा कशी दडपायची हे पुतीन यांना माहीत आहे. पुतीन हे त्यांच्या राजकीय विरोधकांना दूर करण्यात यशस्वी झाले आहेत. 2024 च्या निवडणुकीसाठी फक्त तीन इतर उमेदवारांची नावे मतपत्रिकेवर होती. पुतीन यांच्यासाठी यापैकी कोणतेही खरे आव्हान ठरले नाही. या सर्वांनी त्यांना अध्यक्षपदासाठी आणि युक्रेनमध्ये सुरू असलेल्या युद्धासाठी पाठिंबा दिला. पुतीन यांनी विरोधकांना एकतर तुरुंगात टाकले आहे, मारले आहे. अर्थात क्रेमलिनने या प्रकरणातील आपला सहभाग नाकारला आहे.
पुतीन यांचे कट्टर प्रतिस्पर्धी नवलनी यांचा 47व्या वर्षी तुरुंगात मृत्यू झाला. न्यायालयाचा अवमान आणि अतिरेकी कारवाया अशा आरोपाखाली ते दीर्घ कारावासाची शिक्षा भोगत होते; मात्र त्यांच्यावर लावण्यात आलेले आरोप हे राजकीय हेतूने प्रेरित असल्याचे सांगण्यात आले. पुतीन यांना आव्हान देणारे राजकारण्यांपासून ते पत्रकारांपर्यंत अनेक उच्चभ्रू लोक मरण पावले आहेत. खासगी सैन्य ‘वॅगनर ग्रुप’चा नेता येवगेनी प्रिगोझिन यांचा विमान अपघातात मृत्यू झाला. रशियन सैन्याविरुद्ध त्यांनी केलेल्या बंडानंतर काही महिन्यांनीच हा विमान अपघात झाला. बोरिस नेमत्सोव्ह एक स्पष्टवक्ता टीकाकार आणि नेता होता. त्यांची क्रेमलिन पुलावर गोळ्या घालून हत्या करण्यात आली. यापूर्वी 2006 मध्ये, चेचन्यातील युद्धाचे प्रमुख टीकाकार, पत्रकार पोलिटकोवस्काया यांचीही मॉस्कोमध्ये गोळ्या झाडून हत्या करण्यात आली. ज्या देशात पत्रकारांची हत्या केली जाते, त्या देशात राहणे खूप भीतीदायक आहे. राजकारणी आणि कार्यकर्ते मारले जातात किंवा तुरुंगात टाकले जातात, असे सोल्डाटोव्ह म्हणतात. ते म्हणतात, मानसशास्त्रीयदृष्ट्या हे खूप अस्वस्थ आहे. त्यामुळेच सामान्य लोक क्रेमलिनचे पालन करण्यास तयार आहेत. आमचा त्यावर विश्वास आहे म्हणून नाही, तर आम्हाला त्यासोबत जगण्याचा मार्ग शोधायचा आहे.
पुतीन यांनी सर्वसामान्यांच्या असंतोषावर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न केला आहे. युक्रेनवरील हल्ल्यानंतर क्रेमलिनने 2022 पासून नवीन सेन्सॉरशिप कायदे लागू केले. यामुळे सरकारविरोधी भावनांना आळा बसला आहे आणि रशियन सैन्याची बदनामी करण्यासारख्या नवीन गुन्ह्यांची भर पडली आहे. दोष सिद्ध झाल्यास पाच वर्षांपर्यंत तुरुंगवासाची तरतूद आहे. निवडणुकीदरम्यान निदर्शनांचा कोणताही परिणाम झाला नाही. पुतीन यांचा असा विश्वास आहे, की कोणत्याही प्रकारचे मतभेद दडपण्यासाठी त्यांना जे काही करता येईल ते करणे आवश्यक आहे, कारण रस्त्यावर आंदोलन करणार्या दोन किंवा तीन मुली पुढील क्रांती घडवून आणतील. निवडणुकीनंतरच्या पत्रकार परिषदेत अध्यक्ष पुतीन यांनी युक्रेनवर हल्ले सुरू ठेवण्याची शपथ घेतली. रशियाच्या अपेक्षेप्रमाणे हे युद्ध लवकर जिंकता आले नाही; पण बर्लिन येथे राहणारे रशियन राजकीय शास्त्रज्ञ डॉ. एकतेरिना शुलमन म्हणतात, की पुतीन युद्धाचा वापर त्यांच्या फायद्यासाठी करत आहेत. रशियन लोकांचा स्वतःकडे, बाहेरील जगाकडे आणि त्यांच्या नेत्याकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन प्रभावित केला. 24 फेब्रुवारी 2022 रोजी झालेला हल्ला देशाबाहेरील लोकांसाठी होता, तितका मोठा हल्ला रशियन लोकांसाठी नव्हता.
वसंत ऋतू आणि उन्हाळ्यातील हा एक प्रकारचा हनिमून होता. युद्धाला रशियाचा पाठिंबा कमी होत असल्याने पुतीन यांनी कथा बदलली. ते म्हणतात, की हे आता युक्रेनबरोबरचे युद्ध राहिलेले नाही, तर ते पाश्चिमात्य देशांसोबतचे युद्ध आहे. यामुळे अनेक रशियनांना याचा अभिमान वाटू लागला आहे, कारण सैन्य केवळ एका छोट्या देशावर हल्ला करत नाही, तर ते एका मोठ्या देशावरही हल्ला करत आहे. 29 फेब्रुवारी रोजी आपल्या वार्षिक भाषणात, पुतीन यांनी युक्रेनमध्ये सैन्य पाठविण्याविरूद्ध पश्चिमेला इशारा दिला. ते म्हणाले, की स्वीडन आणि फिनलंड नाटोमध्ये सामील झाल्यामुळे रशियाने आपली सुरक्षा मजबूत करणे आवश्यक आहे.
माझ्यासह देशातील प्रत्येकाला शाळेत शिकवले गेले होते, की रशियन साम्राज्य हे जगातील एकमेव साम्राज्य आहे जे शांतताप्रिय लोकांनी उभारले होते, युक्रेनमधील युद्ध महत्त्वाचे का आहे हे जगाला समजावून सांगण्यासाठी पाश्चिमात्य देशांनी पुरेसे प्रयत्न केले नाहीत, असे सोल्डाटोव्ह म्हणतात. उदाहरणार्थ, आफ्रिका आणि दक्षिण अमेरिकेतील लोकांना त्यांनी काळजी का घ्यावी हे समजत नाही. पुतीन यांनी या अंतराचा फायदा घेतला. युक्रेनवरील हल्ल्यानंतर अभूतपूर्व निर्बंध लादूनही रशियाने युरोपमधील सर्वात वेगाने वाढणारी अर्थव्यवस्था बनून अनेक अर्थतज्ज्ञांना आश्चर्यचकित केले. अर्थव्यवस्था चांगली चालल्यामुळे पुतीन लोकप्रिय झाले आहेत कारण त्यांनी पुन्हा एकदा स्वत:ला अशी व्यक्ती म्हणून सादर केले आहे, जिने पश्चिमेला मोठ्या हल्ल्याचे आव्हान दिले आहे.
आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या अंदाजानुसार, रशियन अर्थव्यवस्था 2.6 टक्क्यांनी वाढली आहे. 300 अब्ज डॉलर्सची मालमत्ता गोठवल्यानंतर आणि पाश्चात्य निर्बंधांनंतर, रशियाची अर्थव्यवस्था संकुचित होईल अशी अनेकांना अपेक्षा होती; पण हे निर्बंध जगभर एकतर्फी लागू झालेले नाहीत. हे रशियाला चीन, भारत आणि ब्राझीलसारख्या देशांशी मुक्तपणे व्यापार करण्यास अनुमती देते, तर कझाकस्तान आणि आर्मेनियासह त्याचे शेजारी पाश्चात्य निर्बंध टाळण्यास मदत करतात. रशिया वस्तूंची निर्यात करून पैसे कमवतो. रशियाचे नैसर्गिक वायू, धान्य आणि आण्विक इंधनाचे मुख्य खरेदीदार युरोपीयन देश आहेत. युरोपीय महासंघाने कोणतेही निर्बंध लादलेले नाहीत. वस्तूंच्या किमती पूर्वीच्या तुलनेत चौपट वाढल्या असल्या तरी त्या सहज उपलब्ध होत आहेत, हे लोकांना जास्त महत्त्वाचे वाटते.
रशियाची मुख्य राष्ट्रीय भीती ही महागाई नसून तूट आहे. एक गोष्ट अशी की पुतीन यांची प्रचारयंत्रणा आपले काम करण्यात खूप चांगली आहे.देशव्यापी सार्वमतानंतर 2020च्या रशियन घटनेतील दुरुस्तीने पुतीन यांना आणखी 2036 पर्यंत अध्यक्षपदी राहण्याची संधी दिली आहे. त्या वेळी त्यांचे वय 83 वर्षे असेल. त्यांच्यानंतर त्यांच्यासारखीच निरंकुश मानसिकता असलेले लोक सत्तेवर येतील, अशी भीती तेथील नागरिकांना वाटते. एकंदर पुतीन यांनी लुटुपुटूच्या लढतीत एकतर्फी विजय मिळवला. आता पुढील कार्यकाळ ते आणखी निरंकुश पद्धतीने रशियाचा राज्यशकट हाकतील असे दिसते.