अभिनेते-अभिनेत्रींना काम करताना मुखवटे म्हणजे चेहऱ्यावर वेगवेगळ्या मुद्रा धारण कराव्या लागतात हे आपल्याला माहीत आहे. हसू आणि आसू अथवा मेलोड्रामा किंवा अगदी नाट्य दर्शवण्यासाठी जे चिन्ह वापरलं जातं त्यातही एक हसणारा आणि एक दु:खी मुखवटा दाखवला जातो. याशिवाय कथकलीसारख्या विविध नृत्यामध्ये आणि इतर कलाप्रकारांमध्येही मुखवटे वापरले जातात.
इंग्रजीत मुखवट्याला मास्क म्हणतात. मास्क म्हटल्यावर करोनामुळे सध्या आवश्यक असलेली मुखपट्टी आपल्या डोळ्यांसमोर येईल. परंतु मी जो मुखवटा म्हणतो आहे तो या कुठल्याही प्रकारांमधला नाही. कदाचित अभिनेत्यांना चेहऱ्यावर धारण कराव्या लागणाऱ्या मुखवट्याशी त्याचं साम्य असू शकेल पण तो व्यावसायिक अभिनयाचा भाग झाला. जीवनाशी सदैव निगडित असलेल्या मुखवट्यांकडे माझा निर्देश आहे. विख्यात इंग्रजी लेखक ऑस्कर वाइल्डनं म्हटलं आहे-
चरप ळी श्रशरीीं हळीाशश्रष ुहशप हश ींरश्रज्ञी ळप हळी ुेप शिीीेप. र्ळींश हळा र ारीज्ञ रपव हश ुळश्रश्र ींशश्रश्र र्ूीे ींहशर् ीीींह.
म्हणजे आपली ओळख पटू शकणार नसेल तेव्हा मनुष्य खरं बोलतो. मात्र जेव्हा आपल्याकडे असा कोणताही मुखवटा नसेल तर आपण काय करतो? आपण आपल्या मुद्रेवरच एक मुखवटा धारण करतो. आपण सांगत असलेली गोष्ट सत्य आहे असं भासवण्याचा तो एक प्रयत्न असतो. शाळेतील दिवस आठवा. आपला गृहपाठ तयार नसेल तर आपण शिक्षकांना बरं नव्हतं, घरी पाहुणे आले होते अशा प्रकारच्या सबबी सांगताना कसा चेहरा करीत होतो? अगदी प्रामाणिक वाटेल असा मुखवटाच आपण धारण करीत होतो. आई-वडिलांनी सांगितलेली कामं झाली नसली तर आपण काहीतरी थापा ठोकून असा चेहरा करत होतो की त्यांना खरंच वाटावं-आणि पुढची मारहाण टळावी!
पण हे फक्त विद्यार्थिदशेपुरतं मर्यादित नाही. मोठेपणीही बॉससमोर जेव्हा आपण उभे राहतो तेव्हा असंख्य मुखवटे धारण करतो. त्यांनी सांगितलेलं एखादं काम आपल्या हातून झालं नसलं तर त्यांना पटेल अशी सबब सांगत धैर्य दाखवणारा मुखवटा धारण करावा लागतो. आपण न सांगता दांडी मारली असेल तर नात्यातल्या व्यक्तीला खुशाल ठार मारून शक्य तितका खिन्न चेहरा करून आपल्याला सामोरं नाही का जावं लागत?
मात्र एक गमतीशीर गोष्ट इथं नमूद केली पाहिजे. एका अतिशय खडूस साहेबाच्या निवृत्ती समारंभाच्या वेळी मला भाषण करायला विनंती करण्यात आली. आधीच्या वक्त्यांनी त्यांच्या खूप असलेल्या/नसलेल्या गुणांचं वर्णन केलं होतं त्यामुळे ते उगाळण्यात अर्थ नव्हता. पण त्यांनी वारंवार केलेला छळही मला स्वस्थ बसू देत नव्हता. मग मी माझ्या भाषणात म्हटलं, “मी जेव्हा या खात्यात प्रथम आलो तेव्हा मला बऱ्याच सहकाऱ्यांनी यांच्याबद्दल सांगितलं होतं की, हे हाताखालच्या माणसांचा खूप छळ करतात, त्यांना त्रास देतात म्हणून. पण मला प्रत्यक्षात तसा फारसा अनुभव आला नाही. हां, आता क्वचित कामाच्या घाईमुळे म्हणा किंवा इतर काही कारणानं म्हणा थोडंफार टाकून बोलले असतीलही. पण त्याला काय करणार?’ हे बोलताना स्टाफसमोर मी माझ्या चेहऱ्यावर छद्मी मुद्रा धारण केली होती तर जेव्हा साहेबांकडे वळून पाहत होतो तेव्हा प्रामाणिक भाव चेहऱ्यावर आणला होता. मला वाटतं स्टाफला जे अभिप्रेत होतं ते त्यांना कळलं आणि साहेबांनाही मी प्रामाणिकपणे सगळं सांगतोय असं वाटू लागलं.
सरकारी कार्यालयात काम असल्यास आपल्याला किती घाईत असल्याचा मुखवटा धारण करावा लागतो तर समोरचा अधिकारी किंवा कारकून प्रचंड कामाचा ताण असलेला मुखवटा दाखवीत असतो. एखाद्याच्या लग्नाला किंवा महत्त्वाच्या समारंभाला आपण उपस्थित राहू शकलो नसलो तर तो भेटल्यावर आपण कुठलीतरी सबब सांगून पटवताना सत्य सांगत असल्याची मुद्रा धारण करतो. पण सर्वात ट्रिकी किंवा आव्हानात्मक मुखवट्याची भूमिका म्हणजे पत्नीला न सांगता जेव्हा आपण मित्रांबरोबर पार्टीला जाऊन घरी उशिरा परततो ती. अर्थात पत्नीला आपला मुखवटा टराटरा फाडायला फारसा वेळ लागत नाही ही गोष्ट वेगळी. तेव्हा मुखवटे धारण करण्याची मक्तेदारी फक्त अभिनेत्यांचीच नाही एवढं मात्र खरं!
श्रीनिवास शारंगपाणी