काय गंमत असते पाहा. शब्द एकच पण त्याचे अर्थ मात्र वेगवेगळे. आपण ज्या दंडाचा विचार करणार आहोत तो दंड म्हणजे शिक्षा किंवा इंग्रजीत ज्याला फाइन असे म्हणतात तो हा दंड नाही, तर असा एक दंड की जो आपल्याला आपल्या पौराणिक मालिकांमधून, चित्रपटांमधून, राजदरबारात राजेमहाराजे ह्यांच्या जवळ उभ्या असलेल्या एखाद्या व्यक्तीच्या हातात पाहायला मिळतो.
असा दंड की जो न्यायालयात न्यायाधीशा मागे उभ्या असलेल्या व्यक्तीच्या हातात आपण पाहतो. असा दंड की जो साधूसंत महंताच्या झुंडींमध्ये, त्यांच्या कुंभमेळ्याच्या निमित्ताने होणाऱ्या मेळाव्यात आपल्याला पाहायला मिळतो. नाशिक, त्र्यंबकेश्वर येथे नाथ पंथीयांच्या आखाड्यात नाथपंथीय मोठ्या साधू महंतांच्या हातात हा दंड आपल्याला पाहायला मिळतो.
इतकेच नाही तर अनेक देवस्थानात पालखी, मिरवणूक इ. कार्यक्रमात लाल रंगाचा अंगरखा, डोई पगडी आणि हाती चांदीची मूठ असलेली काठे घेतलेली जी व्यक्ती आपण पाहतो ना त्या व्यक्तीच्या हातात असलेल्या दंडाबद्दल आपण विचार करणार आहोत.
दंड म्हणजे काय तर एक अशी काठी की जिला चांदीची मूठ असते, किंवा संपूर्णच चांदीची रेखीव मूठ असलेली एक काठी. त्यालाच दंड असे म्हणतात. असा हा सन्माननीय दंड कोणाच्या हाती आहे, त्यावरून तिची वेगवेगळी ओळख निर्माण होते. जसे की राजदरबारातली राजदंड, न्यायालयातील तो न्यायदंड, साधूसंत, नाथपंथीय सिद्ध महंत किंवा देवदेवतांच्या जवळचा तो मानदंड इत्यादी.
राजाची एखादी आज्ञा, निरोप, निर्णय हा जनतेसाठी पोहचविताना ह्या राजदंडाचा लक्षणीय वापर केला जातो. न्यायदंड हा न्याय दानाच्या कामी मोठी कामगिरी बजावित असतो. संत महंत, देवदेवता ह्यांचे मानदंड हे सन्माननीय व्यक्तीच्या हातातच दिलेले असतात. अशा व्यक्तींना दंडधारी असेही म्हणतात.
अशा दंडधारी व्यक्ती ह्या विशिष्ठ बैठकींची समाप्ती झाल्याची सूचना देतात. तर पंढरीला जाणाऱ्या संतांच्या पालखीसोबत जे दंडाचे मानकरी असतात ते त्यांच्या हातातील दंडाच्या विशिष्ट हालचाली मधूनच सोबतच्या भक्त भाविकांना, पालख्यांसोबत असलेल्या वारकऱ्यांना विसावा, थांबा अथवा पुढील प्रस्थानाच्या सूचना दिल्या जातात.
अनुशासनाच्या कामात ह्या अशा प्रकारच्या दंडांना विशेष महत्त्व असून त्यांचे आज्ञापालन करणे हे सर्वांनाच बंधन कारक असते.
– अरुण गोखले