श्रावण महिन्याच्या निमित्ताने घरी सत्यनारायणाची पूजा सांगण्यासाठी आलेल्या गुरूजींनी नातवाला ती पूजा सांगत असताना घंटा संदर्भात जी माहिती दिली, ती त्याच्याबरोबरच आम्हा सर्वांच्याही ज्ञानात भर घालून गेली. त्यांनी सांगितले की- देवपूजेच्या उपकरणांमध्ये प्रत्येक देवघरात एक छोटीशी नाजूक मंजूळ नाद करणारी घंटा ही असतेच. घंटा का वाजवायची? त्याचं उत्तर देताना ते म्हणाले, घंटेचा नाद हा दोन कारणांसाठी केला जातो. एक म्हणजे देवतांना आवाहन आणि दुसरे म्हणजे दुष्ट, असुरी, वाईट शक्तीचे तेथून उच्चाटन करण्यासाठी.
असे पाहा की घंटेचा जरा जरी आवाज आपल्या कानावर पडला तरी आपण चटकन शांत होतो, मन एकाग्र करण्याचा प्रयत्न करतो. इतर सर्व विचार बाजूला सारुन आपले मन हे त्या देवपूजेकडे आणण्याचा प्रयत्न करतो. घंटाही बडवायची किंवा मोठमोठ्याने वाजवायची नसते ती हलक्या हातानी आणि मंजुळ स्वरात वाजवायची असते. डाव्या हाताने घंटा वाजवीत उजव्या हातातील आरतीचे तबक देवास ओवाळणे, हे एक हस्तकौशल्य आहे. ते सरावाने साध्य करून घ्यावे लागते.
पहाटेच्या वेळी कानावर पडणारा घंटानाद हा आपल्या चित्तवृती प्रफुल्लीत करून जातो. एक सुखद नाद मनास सुखवून जातो. हे सारे घडते कारण घंटा.आपल्या संस्कृतीमध्ये घंटा हे नादब्रह्माचे प्रतीक मानले आहे. नाद हा घंटेतून निर्माण होतो. त्याचा भोवतालच्या वातावरणावर आणि आपल्या मनावर परिणाम होतो. मन शांत होणे, एकाग्र होणे, एकरुपता साधली जाणे असे अनुभव येतात.
घंटेचे अनेक लहान मोठे असे जसे आकार असतात, तसे त्या वेगवेगळ्या धातूच्याही बनविलेल्या असतात. प्रामुख्याने यासाठी तांबा, पितळ, लोखंड, कास्य, आताच्या युगात स्टील, चांदी ह्या सारखे धातू वापरले जातात. देवघर, मंदिरे, चर्च, गड- किल्ले, राजवाडे, शाळा, रेल्वे स्टेशन्स इथे घंटा पाहावयास मिळते.
माणसांच्या बरोबरच जनावरांनाही ह्या मंजूळ घंटानादाची विशेष आवड असल्याने गाई-गुरांच्या गळ्यात घंटा बांधल्या जातात. गाई-गुरांच्या गळ्यातील घंटा आणि त्यांचा नाद हा ऐकायला एक वेगळीच मजा येते. या नाद माधुर्याने त्यांनाही त्यांच्या श्रमाचा विसर पडत असतो.
– अरुण गोखले