– डॉ. मानसी पाटील-गुप्ता
कम्प्लीट ब्लड काऊंट (CBC) किंवा हिमोग्राम ही अगदी नेहमी केली जाणारी मूलभूत रक्ततपासणी. या दोन्ही नावांमध्ये जरी पुसटसा फरक असला तरी ही नावे सारख्याच अर्थाने घेतली जातात.
कम्प्लीट ब्लड काऊंट (CBC) चे पुढील भाग असतात – एरिथ्रोग्राम, ल्युकोग्राम, थ्रॉम्बोग्राम आणि प्लास्मा (रक्तद्रव्य).
एरिथ्रोग्राम लाल रक्तपेशींबाबत (RBCs) माहिती देतो. ल्युकोग्राम पांढर्या रक्तपेशींची (WBCs / Leukocytes) एकूण संख्या, त्यांचे विविध प्रकार, पांढर्या रक्तपेशींचे स्वरूप आणि रक्तातील परजीवींबाबत (parasites) माहिती पुरवतो. थ्रॉम्बोग्राम रक्तातील प्लेटलेट्सच्या संख्येबाबत, आकाराबाबत आणि त्यांच्या वस्तुमानाबाबत (plateletocrit) माहिती देतो. याशिवाय रिफ्रॅक्टोमीटरद्वारा केलेली प्लास्मा अथवा रक्तद्रव्य तपासणी त्यातील स्थायूरुप घटक व रंग याची माहिती देते.
अशीच मी एक दिवस माझ्या कन्स्ल्टिंग रूममध्ये माझ्या पेशंटचा कम्प्लीट ब्लड काऊंट (CBC) पहात होते. इतक्यात रेणुका (माझी मदतनीस) आली. मागच्या वेळी जेव्हा ती आली होती तेव्हा एरिथ्रोग्रामबाबत सगळी माहिती तिने जाणून घेतली होती. आता CBC च्या इतर भागांबद्दल माहिती करून घेण्यास ती उत्सुक होती.
तिने ल्युकोग्रामबाबत बोलायला सुरुवात केली- “ल्युकोग्राम म्हणजे पांढर्या रक्तपेशींचे मोजमाप (त्यांची संख्या आणि स्वरूप) आणि पर्यायाने आपल्या प्रतिकारशक्तीची माहिती. ल्युकोग्राम आपल्याला पांढर्या रक्तपेशींच्या वेगवेगळ्या प्रकारांबद्दल (उदा. न्युट्रोफिल्स, लिम्फोसाईट्स, बेसोफिल्स, इओसिनोफिल्स व मोनोसाईट्स) आणि त्यांच्या संख्येबद्दल माहिती पुरवतो.”
“छान सांगितलेस रेणुका!” मी म्हणाले. इथे येण्यापूर्वी तिने ’घरचा अभ्यास’ केला असल्यामुळे मी खूष झाले!
आता मी तिला जरा अवघड प्रश्न विचारायचे ठरवले. “ल्युकोग्रामचे वेगवेगळे प्रकार कोणते?”
रेणुका आत्मविश्वासाने म्हणाली, “ल्युकोग्रामचे नेहमीच्या वापरातले ३ प्रकार आहेत. स्ट्रेस ल्युकोग्राम, फिजिओलोजिक ल्युकोग्राम आणि इन्फ्लमेटरी ल्युकोग्राम.”
“स्ट्रेस ल्युकोग्राम हा तात्पुरता असतो आणि शरीरातील कॉर्टिकोस्टेरॉईडची पातळी वाढल्यामुळे दिसतो. स्ट्रेस म्हणजेच शरीरात असणारे एखादे आजारपण (काही काळासाठीचे तसेच जुनाट आजार) आणि कॉर्टिकोस्टेरॉईड असणार्या औषधांचे सेवन शरीरातील कॉर्टिकोस्टेरॉईडची पातळी वाढवते. यामुळे बहुतांश करून रक्तातील लिम्फोसाईट्स ची पातळी कमी (Lymphopenia) न्यूट्रोफिल्सची पातळी वाढलेली दिसते (Neutrophila).”
मी किंचीतसे हसून रेणुकाला पुढे बोलण्यासाठी प्रोत्साहन दिले.
“फिजिओलोजिक ल्युकोग्राम म्हणजे आपल्या अस्वस्थतेला शरीराकडून मिळालेला प्रतिसाद. यावेळी शरीरात एपिनेफ्रिन किंवा नॉर-एपिनेफ्रिन अतिरिक्त प्रमाणात स्त्रवले जाते. ज्यावेळी ’फाईट ऑर फ्लाईट’ असा अटीतटीचा प्रसंग उद्भवतो, तेव्हा हे घडते. उदा. ’आपल्यासमोर सिंह उभा ठाकला’ अशी कल्पना करा! अशावेळी आपण ’फाईट ऑर फ्लाईट’ परिस्थितीमध्ये म्हणजेच आता लढावे की पळून जावे अशा विचारात असतो!!” रेणुका हसून पुढे म्हणाली, “ही देखील तात्पुरती अवस्था असते आणि वरीलप्रमाणेच झालेले बदल (लिम्फोसाईट्स ची पातळी कमी होणे व न्यूट्रोफिल्सची पातळी वाढणे) हे ती व्यक्ती शांत झाल्यानंतर अर्ध्या तासातच मूळपदाला येतात.”
तिच्या या ज्ञानामुळे मी आणखीनच प्रभावित झाले आणि तिला इन्फ्लमेटरी ल्युकोग्रामबाबत सांगायला सांगितले.
तिने दीर्घ श्वास घेऊन बोलायला सुरुवात केली, “शरीरातील सूजेचे कारण आणि तीव्रता यावर इन्फ्लमेटरी ल्युकोग्राम कसा असेल हे अवलंबून असते. पांढर्या रक्तपेशींचे प्रमुख काम म्हणजे जंतूसंसर्गाचा सामना करणे. सहाजिकच जंतूसंसर्ग कोणत्या प्रकारचा आहे व किती दिवसांपासून झाला आहे यानुसार शरीरातील पांढर्या रक्तपेशींची संख्या वाढलेली दिसते. स्ट्रेस (ताणतणाव), सूज, दुखापत, अॅलर्जी आणि काही आजारांमध्ये शरीरातील पांढर्या रक्तपेशींची संख्या वाढते. ही वाढलेली संख्या कोणता एक विशिष्ट आजार दर्शवत नाही, तर शरीरात काहीतरी समस्या आहे हे दाखवून देते.
पांढर्या रक्तपेशींची संख्या कमी होणे हे व्हायरल इन्फेक्शनचे लक्षण आहे (उदा. डेंग्यू, चिकनगुनिया, फ्लू इ.). कॅन्सर (कर्करोग), काही ऑटो-इम्युन आजार (यात शरीर आपल्या पेशींविरोधातच बंड पुकारते) आणि बोन मॅरोसंबंधातील काही आजारांमध्ये देखील पांढर्या रक्तपेशींची संख्या कमी होते.”
रेणुकाने तिचे बोलणे संपवून माझ्याकडे अपेक्षेने पाहिले.
तिने ल्युकोग्रामच्या अभ्यासासाठी खूपच कष्ट घेतले होते हे माझ्या लक्षात आले. पण अजुनही इन्फ्लमेटरी ल्युकोग्रामच्या दैनंदिन उपयुक्ततेबाबत थोडे बोलायला हवे होते. कोणताही ल्युकोग्राम १२ ते २४ तासात बदलत असल्यामुळे ’ल्युकोग्राम कधी केला आहे’ हा देखील कळीचा मुद्दा होता. पण अधिक पाल्हाळ लावण्यापेक्षा मी तिच्याशी पांढर्या रक्तपेशींचे विविध प्रकार व त्यांचे महत्व (importance of differential Leukocyte count i.e. DLC) यावर बोलायचे ठरवले ते ही अगदी महत्वाची माहिती सारांशरूपात सांगून!!
“DLC आपल्याला पांढर्या रक्तपेशींच्या वेगवेगळ्या प्रकारांबद्दल (उदा. न्युट्रोफिल्स, लिम्फोसाईट्स, बेसोफिल्स, इओसिनोफिल्स व मोनोसाईट्स) माहिती पुरवतो. या प्रत्येक प्रकाराचे एक विशिष्ट काम असते. यांच्या प्रमाणातील चढ-उतार आपल्याला विविध जंतूसंसर्गांबाबत व शरीरातील सूजेबाबत माहिती पुरवतात.” मी.
हे सगळे समजून घेण्याच्या उद्देशाने रेणुकाने विचारले, “न्युट्रोफिल्सची संख्या काय सांगते?”
मी हसून उत्तर दिले, “न्युट्रोफिल्स म्हणजे आपल्या शरीरातील पहिल्या फळीचे सैनिक! पांढर्या रक्तपेशींपैकी ५०% पेशी या न्युट्रोफिल्स असतात. विशेषतः बॅक्टेरियल आणि फंगल इन्फेक्शनमध्ये न्युट्रोफिल्सची संख्या वाढते. इन्फेक्शन अथवा जंतूसंसर्ग नसताना देखील त्या वाढू शकतात. उदा. तीव्र अस्थमा, हृदयविकाराचा झटका, र्ह्युमॅटॉईड प्रकारचा संधिवात, जखमा, धूम्रपान, तंबाकूचे सेवन, ताणतणाव, अतिरिक्त व्यायाम आणि स्टिरॉईड्सचा वापर इ. न्युट्रोफिल्सची संख्या वाढणे याला ’न्युट्रोफिलीया’ असे म्हणतात.”
रेणुका मान हलवत होती आणि झरझर नोट्स काढत होती.
“न्युट्रोपिनीया म्हणजे न्युट्रोफिल्सची संख्या प्रमाणापेक्षा कमी होणे.याचा अर्थ शरीराच्या प्रतिकारशक्तीची कमतरता आणि अपुरा प्रतिसाद. जेव्हा किमोथेरपी चालू असेल (यात शरीरातील पांढर्या रक्तपेशींची संख्या कमी होते), काविळ झाली असेल (A, B किंवा C प्रकारची), HIV/AIDS असेल, शरीरात खूप मोठ्या प्रमाणात जंतूसंसर्ग असेल (sepsis), रक्ताचा कर्करोग असेल (Leukemia) किंवा बोन मॅरोचा काही आजार असेल तेव्हा न्युट्रोफिल्सची संख्या प्रमाणापेक्षा कमी होऊ शकते. काही वेळा फोलिक अॅसिड आणि ब-१२ जीवनसत्वाची कमतरता देखील न्युट्रोफिल्सची संख्या कमी करू शकते. जेव्हा रुग्णाचे वय ७० पेक्षा अधिक असते आणि न्युट्रोफिल्सची संख्या १५०० सेल्स/मिली पेक्षा कमी होते, तेव्हा काळजीची बाब असते.” मी.
“लिम्फोसाईट्स बद्दल काय सांगता येईल? त्यांना दुसर्या फळीचे सैनिक म्हणतात ना?” रेणुकाने विचारले.
“बरोबर. पण वय, लिंग, कौटुंबिक पार्श्वभूमी आणि एखादी व्यक्ती रहात असलेल्या ठिकाणाची समुद्रसपाटीपासूनची ऊंची यामुळेही लिम्फोसाईट्सची संख्या कमी-अधिक होऊ शकते. लिम्फोसाईट्सचे अनेक प्रकारदेखील आहेत जसे की टी-लिम्फोसाईट्स, बी-लिम्फोसाईट्स. यांची कामे वेगवेगळी आहेत. यांची एकत्रित संख्या पाहून निष्कर्ष काढायचे असतात. लिम्फोसाईट्सची मूळ कामे म्हणजे प्रतिपिंडांची (antibodies) निर्मिती, शरीराने स्वतःवरच हल्ला करू नये (auto-immunity) म्हणून काळजी घेणे, जंतूसंसर्ग / सूज उतरल्यानंतर प्रतिकारशक्ती पूर्ववत करणे. एखादा जंतूसंसर्ग झाल्यानंतर (उदा. कांजिण्या, गोवर) त्याची शरीरात नोंद करून ठेवण्याचे काम या पेशी करतात. ही नोंद काही आठवड्यांपासून कित्येक वर्षेदेखील (आयुष्यभरसुद्धा) रहाते. या नोंदीमुळे काही आजारांपासून संरक्षण मिळते. जे जंतूसंसर्ग ३ महिन्यांपेक्षा अधिक काळ टिकतात, त्यात लिम्फोसाईट्सची संख्या वाढते.
लिम्फोसाईट्सची संख्या वाढणे याला लिम्फोसायटॉसिस म्हणतात. व्हायरल इन्फेक्शन्स, काविळ, फ्लू, HIV/AIDS यात ही संख्या वाढते. टीबी सारखे काही बॅक्टेरियाजन्य जुनाट आजार, अल्सरेटीव्ह कोलायटीस सारखे प्रतिकारशक्ती बदलवणारे आजार यातदेखील लिम्फोसाईट्सची संख्या वाढते. याउलट कुपोषणामध्ये, HIV/AIDS मध्ये, काही कर्करोगांमध्ये (lymphoma, Hodgkins disease etc) , स्टिरॉईड्सचा वापर करत असताना आणि किमोथेरपी अथवा रेडीएशन थेरपी सुरू असताना लिम्फोसाईट्सची संख्या कमी होते.” मी.
“बरं. आपल्या रक्तात इओसिनोफिल्स मुळातच कमी असतात. त्यांचेही काही विशिष्ट कार्य असते का?” रेणुकाने विचारले.
“बरोबर आहे, पण इओसिनोफिल्स काही ठराविक वेळीच काम करतात. उदा. जेव्हा अॅलर्जी होते अथवा काही परजीवींमुळे (parasites) मोठ्या प्रमाणात संसर्ग होतो (tape worm / hook worm infestation). प्लीहेच्या (spleen) काही आजारांमध्ये आणि काही कर्करोगांमध्ये इओसिनोफिल्सची संख्या वाढते(Eosinophilia). इओसिनोफिल्स लाल रंगाच्या बोन मॅरोमध्ये तयार होतात. रक्तात इओसिनोफिल्स दिसल्या नाही तरी त्यात काही वावगे नाही. काहीवेळा शारिरीक ताणतणावादरम्यान इओसिनोफिल्सची संख्या कमी होते.” मी.
“म्हणजे आपण मोनोसाईट्स आणि बेसोफिल्सकडेही लक्ष द्यायला हवे?” ल्युकोग्रामचे इतके लहानसहान घटक पण महत्वाचे असतात हे पाहून रेणुका आता चकित झाली होती!
शिकायची आवड असणार्यांबरोबर विचार विनिमय करायला खरंच आनंद होतो!
मी होकारार्थी मान हलवून म्हणाले, “हो. मोनोसाईट्स आणि बेसोफिल्स आपल्या प्रतिकारशक्तीचा महत्वाचा भाग आहेत. एकूण पांढर्या रक्तपेशींपैकी केवळ ०.५% इतके बेसोफिल्सचे नगण्य प्रमाण असूनदेखील त्या फार महत्वाच्या आहेत. बेसोफिल्स रक्त गोठण्याच्या प्रक्रियेला प्रतिबंध करतात. यासाठी त्या हिपॅरिनची निर्मिती करतात. अॅलर्जी झाली असता रक्तवाहिन्यांच्या प्रसरणासाठी बेसोफिल्स हिस्टॅमिनची निर्मिती करतात. हायपरथायरॉईडिसम, रक्ताचा कर्करोग आणि काही प्रकारच्या रक्तक्षयांमध्ये बेसोफिल्सचे प्रमाण वाढते. याउलट हायपोथायरॉईडिसम, शारिरीक ताणतणाव आणि स्त्रीयांमध्ये बीजकोशातून बीजांडे बाहेर पडण्याच्या दरम्यान (ovulation) बेसोफिल्सची संख्या घटते.”
“मोनोसाईट्स शरीरात व्हॅक्युम क्लीनरसारखे काम करतात आणि न्युट्रोफिल्सने आणलेला केरकचरा (अनावश्यक घटक) स्वच्छ करतात! शरीरात जंतूसंसर्ग किंवा सूज असताना, ताप असताना, शारिरीक ताणतणावादरम्यान, कुशिंग सिन्ड्रोम नावाच्या आजारात या मोनोसाईट्सची संख्या वाढते. ज्या रूग्णांना काही कारणास्तव प्रतिकारशक्ती कमी करण्यासाठी औषधे दिली असतात, त्यांच्यात मोनोसाईट्सची संख्या कमी आढळते.”
आता रेणुकाच्या चेहर्यावर हास्य झळकले! ती म्हणाली, “जवळपास सगळ्या रुग्णांमध्ये केल्या जाणार्या या ल्युकोग्राममधून मला इतके काही शिकायला मिळेल याची मला कल्पनाच नव्हती!!”
मी हसून म्हणाले, “हो रेणुका! अशा साध्या तपासण्यांमधून मिळणार्या महत्वाच्या माहितीकडे आपण बर्याचदा दुर्लक्ष करतो. एक मात्र लक्षात ठेवले पाहिजे की वय – वेळ – आणि आजार यानुसार ल्युकोग्राम बदलतो. एका व्यक्तीचे एकाच दिवशी एकापेक्षा जास्त ल्युकोग्राम केले तरीही त्यात फरक दिसू शकतो. हे फरक आपण नीट अभ्यासून त्यातून निष्कर्ष काढायला हवेत. म्हणूनच असे म्हटले आहे की ’ल्युकोग्राम ही पांढर्या रक्तपेशींची टिपलेली छबी आहे!’ आता आज इतके पुरे!
– डॉ. मानसी पाटील-गुप्ता