करोनाच्या साथीच्या काळात आयटीतील कर्मचाऱ्यांना वर्क फ्रॉम होमची रितसर परवानगी मिळाली. परिस्थितीनुसार वर्क फ्रॉम होमसाठी बहुतेक कंपन्यांनी सकारात्मक भूमिका घेतली. आता लॅपटॉप आणि इंटरनेटची सुविधा असली की ऑफिसची अनेक कामे घरातूनही करता येतात याचा अनुभव सगळ्यांनीच घेतलेला आहे. त्यातही आयटी कंपन्या याबाबत आघाडीवर आहेत. करोनाची साथ संपल्यानंतरही वर्क फ्रॉम होम ही कार्यपद्धती चालूच राहिली. आता मात्र त्यातील धोके आणि गैरप्रकार समोर येऊ लागले आहेत. मूनलायटींग हा त्यापैकीच एक. आता मूनलायटींग नैतिकतेला धरून आहे का, याची चर्चा सुरू झालेली आहे आणि त्याबरोबरच कंपन्यांनी मूनलायटींगच्या विरोधात कडक भूमिका घेतलेली आहे. विप्रो कंपनीने तर मूनलायटींग करणाऱ्या 300 कर्मचाऱ्यांना घरचा रस्ता दाखवला आहे.
कंपनीसाठी नोकरी करत असताना वर्क फ्रॉम होम करणारे काही कर्मचारी अन्य कंपन्यांसाठी काम करून अतिरिक्त पैसा कमावत असल्याचे दिसून आले आहे. अर्थात वाढती महागाई आणि नोकरीतील अस्थिरतेचा विचार करून कर्मचारी जादा कमाई करण्याच्या नादाला लागलेले आहेत. याच गोष्टीला आयटी कंपन्यांच्या भाषेत मूनलायटींग म्हटले जाते. आणखी सोप्या भाषेत सांगायचे तर एखादा कर्मचारी नियमित नोकरीसोबतच, एकाच वेळेस दुसऱ्या कंपनीसाठीदेखील आंशिक रूपात काम करतो, यालाच माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्रात ‘मूनलाइटिंग’ म्हटले जाते. यात एका कंपनीसोबत नियमित सेवेतील कर्मचारी, अन्य कंपनीच्या तात्कालिक प्रकल्पावरदेखील कार्य करत असतो. मात्र बऱ्याचदा ज्या कंपनीत नियमित नोकरी सुरू असते त्या कंपनीपासून ही माहिती दडवून ठेवण्यात येते.
खरे तर आयटी क्षेत्रातच नव्हे तर कुठल्याही क्षेत्रातील कंपनीत काम करणारा कर्मचारी कंपनीच्या कर्मचारी एकाच वेळी दोन ठिकाणी काम करू शकत नाही. कोणी कर्मचारी तसे करताना आढळल्यास त्यावर कारवाई करण्यात येईल, असे इन्फोसिसने स्पष्ट केले. ‘नो डबल लाइव्हज’ या शीर्षकाखाली कंपनीने सर्व कर्मचाऱ्यांना ई-मेलद्वारे यासंदर्भातील धोरण स्पष्ट केले आहे. हा मूनलायटींगचा प्रकार कंपन्यांच्या दृष्टीने धक्कादायक ठरला आहे. मुळात कर्मचारी असे काही करत असतील अशी कल्पना कंपन्यांनी केलेली नव्हती. आयटी क्षेत्रातील एक आघाडीची कंपनी असलेल्या इन्फोसिसनं आपल्या कर्मचाऱ्यांना ‘मूनलाइटिंग’बाबत गंभीर इशारा दिला आहे. कंपनीच्या मनुष्यबळ विभागानं सर्व कर्मचाऱ्यांना ई मेल पाठवून ‘मूनलाइटिंग’ बंद करण्याच्या सूचना दिल्या आहेत. तसं केल्यास शिस्तभंगाची कारवाई होऊ शकते आणि नोकरीतूनही काढलं जाऊ शकतं, अशी तंबी देखील कर्मचाऱ्यांना देण्यात आली आहे. आयटी कंपन्यांनी नव्याने दाखल उमेदवारांना प्रस्तावपत्रातच, ‘मूनलाइटिंग’ला परवानगी न देणारा नियम सामावून घेतला आहे. कंपनीची या संदर्भात पूर्वसंमती आवश्यक ठरेल आणि कंपनीला योग्य वाटेल त्या वेळी अटी व शर्तीच्या अधीन अशी संमती दिली जाऊ शकते आणि कंपनीच्या विवेकबुद्धीनुसार ती कधीही मागे घेतली जाऊ शकते, असेही इन्फोसिसने ई-मेल संदेशात नमूद केले आहे.
जेव्हा एखादा कर्मचारी त्याच्या नेहमीच्या नोकरीव्यतिरिक्त दुसर्या कंपनीसाठी किंवा प्रकल्पासाठी काम करतो तेव्हा त्याला तांत्रिकदृष्ट्या ‘मूनलाइटिंग’ म्हणतात. साधारणपणे लोक कंपनीला न कळवता दुसऱ्या प्रोजेक्टवर काम करतात. हे फ्रीलांसरपेक्षा पूर्णपणे वेगळे आहे कारण फ्रीलांसर हे कोणत्याही कंपनीचे नियमित कर्मचारी नसतात आणि कंपन्या त्यांना त्यांच्या कामासाठी पैसे देतात. मात्र, नियमित कर्मचाऱ्यांना पगाराबरोबरच इतर अनेक भत्तेही कंपन्यांकडून दिले जातात. एका कंपनीतून नियमित पगार मिळणे आणि दुसऱ्या प्रकल्पात काम करणे याला उद्योगातील अनेकांचा आक्षेप आहे. करोनाच्या काळात देशात ‘मूनलाइटिंग’ वाढला आहे कारण त्या काळात लोक पगारात कपात किंवा नोकरी गमावल्यामुळे अतिरिक्त उत्पन्नासाठी प्रयत्नशील होते. दुसरीकडे, छोट्या कंपन्या खर्च कमी करण्यासाठी प्रकल्प तत्त्वावर काम देऊ करत होत्या. त्यामुळे ‘मूनलाइटिंग’चा कल खूप वाढला.
इन्फोसिसनंतर आता विप्रो कंपनीने मूनलायटींगबाबत अतिशय कडक भूमिका घेतली आहे. कंपनीत काम करून बाहेरील कंपन्यांसाठी काम करणाऱ्या म्हणजेच मूनलायटींग करणाऱ्या 300 कर्मचाऱ्यांची विप्रोने थेट हाकालपट्टी केली आहे. विप्रोचे अध्यक्ष ऋषाद प्रेमजी यांनी 20 ऑगस्ट रोजी याबाबत चिंता व्यक्त केली होती. मूनलायटींग म्हणजे कर्मचारी काम करत असलेल्या कंपनीची शुद्ध फसवणूक असल्याचे मत त्यांनी व्यक्त केले होते. तसेच कर्मचाऱ्यांकडून कंपनीचा विश्वासघात करण्यात येत असल्याचे त्यांनी म्हटले होते.
इन्फोसिसचे माजी संचालक मोहनदास पै यांनी मात्र वेगळे मत मांडले आहे. ते म्हणतात, नोकरी हे कर्मचारी आणि कंपनीमधील एक करार असतो. ठरलेल्या वेळेतील कामासाठी कंपनी कर्मचाऱ्याला वेतन देत असते. कंपनीतील कामाच्या ठरलेल्या वेळेनंतर कर्मचाऱ्याने काय करावे याचे त्याला स्वातंत्र्य आहे.
दुसरीकडे कंपनीत न जाता दोन ठिकाणी नोकऱ्या करणे हे सगळ्यात मोठे खुले गुपित असल्याचे मत अमेरिकेतील आयटी क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांनी व्यक्त केले आहे. द गार्डियन दैनिकाने याबाबतचे वृत्त छापले आहे. अर्थात आयटी क्षेत्रात याबाबत परस्परविरोधी मत आहेत. काहींच्या मते एकाचवेळी दोन ठिकाणी नोकरी करणे किंवा एका ठिकाणी नोकरी करत असताना दुसऱ्या कंपनीसाठी काम करत राहणे हे नैतिकतेला धरून नाही. इतरांच्या मते एका ठिकाणी नोकरी करत असताना इतर कंपन्यांसाठी काम करून पैसा कमावणे ही काळाची गरज आहे. आयटी कंपन्यांच्या मालकांचा मात्र याला सक्त विरोध आहे. ही शुद्ध फसवणूक असल्याचे त्यांचे मत आहे.