अलीकडे या शब्दाचा उल्लेख बातम्यांमध्ये वारंवार होताना दिसतो. मोठमोठ्या-विशेषत: आयटी-कंपन्यांनी मूनलाइटिंग करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना कामावरून कमी करण्याचा आदेश जारी केला आहे. काहींनी तर मूनलाइटिंग करणाऱ्यांना काढूनही टाकलं आहे.
या इंग्रजी शब्दाचा इतिहास खूप मनोरंजक आहे. रात्री (पक्षी चंद्रप्रकाशात) चोरी किंवा इतर गुन्हे करणं असा त्याचा पूर्वी अर्थ होता. आणखी एक संदर्भ असा की 1882च्या सुमारास आयर्लंडमध्ये लॅंड लीग नावाची गुप्त संघटना होती. या संघटनेच्या नियमांनुसार भाडेकरूंना भाडं मालकांना देण्यास मनाई करण्यात आली होती. तरीही काही भाडेकरू भाडं देत असत. अशा भाडेकरूंना रात्रीच्या वेळी लॅंड लीगचे लोक मारहाण करीत असत. या प्रकाराला “मूनलाइटिंग’ असं प्रथम संबोधण्यात आलं. पुढे दिवसा सामान्य माणूस म्हणून जगणाऱ्यांनी रात्री गुन्हे केले की ते मूनलाइटिंग करतात असं म्हणण्यात येऊ लागलं.
मूनलाइटिंग म्हणजे एक नोकरी सुरू असताना कामानंतरच्या वेळेत इतर नोकरी-धंदा करणे. वास्तविक कुठलीही कंपनी एखाद्या व्यक्तीला कामावर घेताना एका करारपत्रावर सही घेते. त्यातील एका कलमाप्रमाणे त्या कंपनीची नोकरी सुरू असताना इतर कुठलाही व्यवसाय अथवा नोकरी करण्यास मनाई केलेली असते. तरीही काही कर्मचारी आपलं छोटंसं दुकान चालवतात किंवा इतर छोटेमोठे व्यवसाय करतात. कित्येक कंपन्यांच्या व्यवस्थापनाला हे माहीतही असतं पण त्याकडे दुर्लक्ष तरी केलं जातं किंवा समज दिली जाते आणि कर्मचाऱ्याचे व्यवहार पूर्ववत चालू राहतात.
या प्रकाराचा सामाजिक आणि आर्थिक बाजूंनी विचार केला पाहिजे. नियमावलीनुसार कर्मचाऱ्यानं नोकरीव्यतिरिक्त आर्थिक प्राप्तीसाठी काही करणं अयोग्य आहे. पण असं मूनलाइटिंग करण्यामागे काय कारण असावं याची शहानिशा करणं आवश्यक आहे. काही कुटुंबांत कमावणारा एकच असतो आणि त्याच्या कमाईत प्रपंच होऊ शकत नसल्यानं त्याला नाइलाजानं दुसरी नोकरी (सर्वसाधारणपणे रात्रपाळीत) करावी लागते. जुन्या हिंदी कौटुंबिक चित्रपटात हा प्रकार काही वेळा पाहावयास मिळतो. जर चैनीसाठी मूनलाइटिंग केलं तर ते सर्वथैव अयोग्य आहे. कदाचित आयटी कंपन्यांच्या आदेशामागे हे कारण असावं.
काही उदाहरणांत असं दिसून येईल की स्वत:चं घर आणि त्यातील आवश्यक सुविधा यांसाठी मोठा खर्च असतो. त्यासाठी कर्जं काढली जातात. सध्या आवश्यक वस्तू/सुविधांच्या किमती पाहिल्या तर मूनलाइटिंग का करत असावेत याची कल्पना येते. फ्लॅटच्या किमती तर गगनाला भिडल्या आहेत. त्यांचा ईएमआय म्हणजे मासिक हप्ता मोठ्या रकमेचा होतो. यामुळे मूनलाइटिंगशिवाय पर्याय राहत नसावा. मात्र आयटी आणि इतर कंपन्यांतील अनेक कर्मचारी नेमून दिलेल्या वेळेपेक्षा अधिक वेळ काम करताना दिसून येतात. हे व्यवस्थापनाला मान्य असेल तर मग मूनलाइटिंगला विरोध का असा प्रश्न उपस्थित होऊ शकतो. माझं वैयक्तिक मत असं आहे की, कर्मचारी मूळ कंपनीच्या स्पर्धेतील कंपनीत मूनलाइटिंग करीत नसेल आणि हे करताना त्याच्या शारीरिक आणि मानसिक अवस्थेमुळे मूळ कंपनीतील कामावर परिणाम होत नसेल तर मूनलाइटिंग करण्यास हरकत नसावी. नुसताच आपल्या कंपनीच्या फायदा-तोट्याचा विचार न करता याला व्यापक सामाजिक आणि आर्थिक दृष्टिकोनातून पाहिलं पाहिजे.
माझ्या नोकरीच्या काळात मी अनेक कर्मचाऱ्यांना कार्यालयात अथवा कारखान्यात काम करीत असताना अगदी कामाच्या ठिकाणीच चादरी अथवा अन्य कपड्यांची तसंच विदेशी घड्याळं, कॅमेरे अशा वस्तू विकताना पाहिलं आहे. विम्याच्या पॉलिसी विकणं आणि कर्ज देणं हे व्यवहार तर मोठ्या प्रमाणावर पाहावयास मिळत. हे प्रकार सर्रास आणि बऱ्याच अंशी उघडपणे चालत असत. त्या काळची मध्यम वर्गीयांची परिस्थिती अशी होती की जोड-कमाईची गरजच होती. गंमत अशी की या व्यवहारांबद्दल कारवाई करणाऱ्या खात्याचे लोकसुद्धा व्यवहारात भाग घेत. नोकरीच्या वेळेनंतर दुसरी नोकरी किंवा व्यवसाय करणं हे जर “मूनलाइटिंग’ असेल तर नोकरीच्या वेळेत आणि नोकरीच्याच ठिकाणी व्यवसाय करणं म्हणजे “सनलाइटिंग’ म्हणायचं का असा विचार माझ्या मनात डोकावून जातो!
– श्रीनिवास शारंगपाणी