संधीवातामध्ये सांध्याच्या दोन हाडांच्या मध्ये असलेले कार्टिलेज नष्ट होते. त्यामुळे दोन्ही हाडे एकमेकांवर घासली जाऊन प्रचंड वेदना होतात. यावर सांधेबदलाची शस्त्रक्रिया सुचवली जाते; परंतु, एचटीओ (हाय टिबियल ऑस्टिओटोमी) ही रशियन शस्त्रक्रिया केल्यास नैसर्गिक गुडघा जतन करून तो पूर्ववत करता येतो. परवाच एक रुग्ण गुडघेदुखीची तक्रार घेऊन माझ्याकडे आला. त्याला गुडघेदुखी सुरू होऊन दोन वर्षे झाली होती. सुरुवातीला त्याने या दुखण्याकडे दुर्लक्ष केले.
नंतर वेदनासामकांच्या साह्याने वेदना कमी करण्याचा प्रयत्न केला. त्याचा तात्पुरता उपयोग झाला पण पुन्हा पहिले पाढे पंचावन्न. मग तो डॉक्टरांकडे गेला. बरीच गोळ्या-औषधे घेऊनही फार फरक पडला नाही. बरेच डॉक्टर्स झाले पण त्याचा त्रास कमी होत नव्हता. त्याला संधीवाताचा विकार जडला होता. हळूहळू त्याच्या हालचालींवर बंधने येऊ लागली. मांडी घालून बसणे, भारतीय प्रकारच्या शौचालयात बसणे, जास्त चालणे किंवा उभे राहणे अवघड जाऊ लागले. बऱ्याच औषधोपचारांनंतर त्याला डॉक्टरांनी गुडघेबदलाची (नी रिप्लेसमेंट) शस्त्रक्रिया करून घेण्याचा सल्ला दिला.
त्याचप्रमाणे दरम्यान त्याच्या एका नातेवाईकाने माझे नाव सुचवले. गुडघेबदलाची शस्त्रक्रिया करून घेण्यापूर्वी “सेकंड ओपिनियन’ घेण्यासाठी तो माझ्याकडे आला. तो आला तेव्हा खूप निराश झालेला दिसत होता. दोन वर्षे औषधे घेऊन नुसताच पैसा खर्च झाला होता. आता गुडघेबदलाची शस्त्रक्रिया म्हणजे आणखी खर्च होणार होता. त्यात कोणताही डॉक्टर गुडघा पूर्वीप्रमाणे होईल किंवा मांडी घालून खाली बसता येईल याची खात्री देत नव्हता. त्यामुळे त्याची अवस्था इकडे आड तिकडे विहीर अशी झाली होती. मी त्याला सर्वप्रथम धीर दिला आणि यात घाबरून जाण्याचे काहीच कारण नाही असे सांगून त्याची काळजी कमी करण्याचा प्रयत्न केला. लवकरच त्याच्या गुडघ्यावर एचटीओ (हाय टिबियल ऑस्टिओटोमी) ही रशियन शस्त्रक्रिया केली आणि त्याचे नैराश्य जाऊन त्याचा आत्मविश्वास परत आला.
खरे तर आपला गुडघा ही निसर्गाची निर्मिती असून आपण तंत्रज्ञानाची मदत घेऊनही एवढी चांगली निर्मिती करू शकत नाही. त्यामुळे नैसर्गिक गुडघा बदलून त्याठिकाणी हालचालींवर बंधने आणणारा कृत्रिम गुडघा बसवणे हा पर्याय असू शकत नाही. जपानसारख्या अनेक देशांमध्ये गुडघेबदलाची शस्त्रक्रिया केली जात नाही. नैसर्गिक गुडघ्यावरच उपचार करून तो पूर्वीप्रमाणे चांगला केला जातो. गुडघेबदलीची शस्त्रक्रिया केल्यानंतर रुग्णाला मांडी घालून बसता येत नाही. तसेच भारतीय प्रकारच्या शौचालयात बसता येत नाही. त्यामुळे कृत्रिम गुडघा बसवूनही त्यांना पूर्णपणे सामान्य जीवन जगता येत नाही. अशा प्रकारच्या अस्थिविकारांवर रशियन तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शस्त्रक्रिया केल्यास नैसर्गिक गुडघा वाचवणे होते आणि गुडघ्यातील सर्व वेदना नाहिशा होऊन रुग्णाला सामान्य जीवन जगणे शक्य होते.
संधीवातामध्ये सांध्यांमधील दोन हाडे एकमेकांवर घासली जाऊ नयेत म्हणून असणारे “कार्टिलेज’ हळूहळू नष्ट होते. त्यामुळे हाडे एकमेकांवर घासली जाऊन वेदना होतात. त्यामुळे सांधे दुखू लागतात आणि ताठ होऊ लागतात. सुरुवातीला या वैदना व्यायाम किंवा अधिक काम केल्यावर जाणवतात. पण कालांतराने त्या नेहमीच जाणवू लागतात. सांध्यावर सूज येणे, हालचाली कमी होणे ही त्याची आणखी काही लक्षणे. पूर्वी हाडाला झालेली इजा, हाडाची असामान्य वाढ होणे, अनुवांशिकता ही संधीवाताची प्रमुख कारणे आहेत. दोन पायांच्या लांबीमध्ये फरक असणाऱ्या, सांध्यांवर ताण येईल असे काम करणाऱ्या आणि स्थूल व्यक्तींना संधीवाताचा अधिक त्रास होतो. यावर एचटीओ (हाय टिबियल ऑस्टिओटोमी) ही रशियन शस्त्रक्रिया केल्यास नैसर्गिक गुढघा वाचवणे शक्य होते.
आपण चालत असताना प्रत्येक पावलागणिक आपल्या शरीराच्या वजनाच्या तिप्पट ते आठ पट दाब मांडीच्या आणि नडगीच्या हाडांवर येतो. सांध्याच्या दोन हाडांमध्ये असलेल्या कार्टिलेजमुळे हा दाब शोषला जातो. काही कारणांमुळे कार्टिलेज कमी होत जाते आणि सांध्याच्या हाडांमध्ये संतुलन निर्माण होते. त्यामुळे हाडाच्या एका बाजूला कार्टिलेज राहते तर एका बाजूला हाडे एकमेकांवर घासली जातात. त्यामुळे गुडघ्याच्या आतल्या किंवा बाहेरच्या भागावर अधिक दाब येतो आणि सांधा वाकडा होऊ शकतो. एचडीओमध्ये नडगीच्या हाडाच्या वरच्या भागात (गुडघ्याच्या खाली) पाचरेसारखा एक छेद घेऊन वायर आणि स्क्रूच्या (रशियन पिक्सेटर) साह्याने त्याला तशाच अवस्थेत ठेवले जाते.
यातून मांडी आणि नडगीच्या हाडांमध्ये निर्माण झालेला असमतोल दूर केला जातो. हा फिक्सेटर बसवण्यासाठी त्वचेवर एर लहानसा छेद घेतला जातो. त्यामुळे शस्त्रक्रियेनंतर जखमा बऱ्या होण्याचा कालवधी फारच कमी असतो. हा फिक्सेटर किमान अडीच महिने तसाच ठेवावा लागतो. शस्त्रक्रियेनंतर चार ते पाच दिवसांमध्ये रुग्णाच्या वेदना कमी होऊ लागतात आणि रुग्णाला चालता फिरता येऊ लागते. विशेष म्हणजे फिक्सेटर काढल्यानंतर गुडघा पूर्वीप्रमाणे होऊन रुग्णाला नेहमीसारख्या हालचाली करता येतात.
– डॉ. सुहास शहा