विज्ञानविश्व : मेघश्री दळवी
गेल्या पंचवीस वर्षांमध्ये पृथ्वीवरचं अठ्ठावीस हजार अब्ज टन बर्फ वितळल्याची आकडेवारी धडकी भरवणारी आहे. त्याच सोबत हा बर्फाचा दाट थर हटल्यावर त्याच्याखालच्या अनेकविध गोष्टी आपल्यासमोर येत आहेत. त्यात जास्तीचा कार्बन वातावरणात जाण्याचा धोका आहे तर दुसरीकडे आजवर कधीच न पाहिलेले जीवाश्म हाताला लागत आहेत.
उत्क्रांती आणि मानवी संस्कृतीचा प्रवाह यांचा अभ्यास करताना जीवाश्म पुरावे अत्यावश्यक असतात. दहा हजार वर्षांपूर्वी कोणते जीव अस्तित्वात होते, किंवा पाच हजार वर्षांपूर्वी माणसं कशी शिकार करत असत, अशा प्रश्नांची उत्तरं मिळवताना जीवाश्मांचाच आधार असतो. ग्रीनलॅंडमध्ये हिमनग वितळायला लागले आणि त्याखाली साडेतीन अब्ज वर्षांहूनही जुने सूक्ष्मजीवांचे जीवाश्म सापडले. आजवर मिळालेल्या पुराव्यांनुसार सर्वात जुने सूक्ष्मजीव ऑस्ट्रेलियातले स्ट्रोमॅटोलाइट्स हे साडेतीन अब्ज वर्षांपूर्वीचे होते. ग्रीनलॅंडमधले स्ट्रोमॅटोलाइट्स मात्र त्याहूनही आधीचे असल्याचं सिद्ध झालं आहे.
रशियातला सैबेरिया प्रांतात 2012 मध्ये वितळलेल्या बर्फामध्ये मॅमथ म्हणजे लांबलचक सुळ्यांच्या अगडबंब हत्तीचे जीवाश्म पहिल्यांदा मिळाले. त्यानंतर अनेक ठिकाणी मॅमथचे अवशेष मिळायला सुरुवात झाली. अंदाजे अठ्ठावीस हजार वर्षांपूर्वीच्या काळातले असे अवशेष आणि मॅमथच्या दातांचा वापर करून तयार केलेल्या वस्तू म्हणजे पुरातत्वशास्त्रज्ञांच्या दृष्टीने फार मोठा खजिना आहे. वॉलरसच्या सुळ्यांपासून बनवलेल्या सुया आणि दागिने, गेंड्यांचे अवशेष, इतर अजस्त्र प्राण्यांची हाडं यासारख्या आर्क्टिक प्रदेशात बर्फाखाली मिळालेल्या वस्तूंची संख्या वाढत चालली आहे. आधीचं हिमयुग असलेला प्लीस्टोसीन कालखंड सुमारे अकरा हजार वर्षांपूर्वी संपला. या कालखंडात माणूस कसा राहात होता, थंडीपासून कसा बचाव करत होता, अशा प्रश्नांची उत्तरं देणारे हिममानवाचे अवशेष किंवा थिजलेले देहही मिळू लागले आहेत.
नॉर्वेमधील पर्वतरांगात गेली पाच वर्षे हिवाळ्याचा कडाका कमी होत आहे. याचाच परिणाम म्हणून तिथल्या लॅंगफन बर्फस्तर वेगाने वितळतो आहे. या वितळणाऱ्या बर्फाच्या खाली दडून राहिलेले अडुसष्ट बाण अलीकडे पुरातत्वशास्त्रज्ञांना मिळाले आहेत. कार्बन डेटिंगचा वापर करून या बाणांचा कालखंड सहा हजार वर्षांपूर्वीचा असावा असं निश्चित करण्यात आलं आहे. आजवर इथे एकूण दोन हजारांहून जास्त हत्यारं आणि इतर वस्तू बर्फाखाली मिळालेल्या आहेत. त्यात सतराशे वर्षांपूर्वीचे लोकरी कपडे आणि लोहयुगातील घोड्याचे अवशेष यांचाही समावेश आहे.
याचाच एक अर्थ, हजारो वर्षे हळूहळू साठत गेलेला बर्फ केवळ पंचवीस वर्षांत वितळण्याइतकी परिस्थिती आली आहे. दुसरा अर्थ म्हणजे या निमित्ताने आपल्याला उत्क्रांतीमधले अनेक हरवलेले दुवे मिळण्याची शक्यता वाढत आहे. तिसरा अर्थ हा, की सतत असे नवनवे शोध लागल्याने बर्फस्तरातलं पुरातत्व संशोधन अशी एक वेगळी शाखा उदयाला येते आहे. ग्लोबल वॉर्मिंग आणि हवामानबदल आपलं आयुष्यावर किती वेगवेगळ्या पातळ्यांवर परिणाम करत आहेत याचं याहून वेगळं उदाहरण नसेल!