दोन वर्षांपूर्वी कोविड महासाथीने अख्खं जग ठप्प झालं होतं. या रोगावर लस शोधणाऱ्या संशोधकांचे गट मात्र उलट दुप्पट वेगाने काम करत होते. एका वर्षाच्या आत त्यांनी लस तयार करून दाखवली यात त्यांच्या श्रमाचा मोठा वाटा आहेच, सोबत सहभाग आहे कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा म्हणजेच एआय, आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्सचा.
अलीकडे जीवशास्त्रीय संशोधनात एआयचा वापर मोठ्या प्रमाणावर होऊ लागला आहे. प्रचंड वेगाने भरपूर डेटावर काम करताना या एआय प्रणाल्या अनेक प्रकारे संशोधनाला हातभार लावत असतात. डेटाचं सखोल विश्लेषण करून त्या रुग्णांची स्थिती आणि त्यांनी उपचाराला दिलेला प्रतिसाद यातले सहसंबंध शोधतात. त्यावरून औषधाचे योग्य डोस किंवा डोसमधील अंतर ठरवायला मदत करतात.
आता प्रथिन संशोधनात एआय तसंच योगदान देत आहे. डीपमाइंड ही गुगलची एआय प्रणाली तयार करणारी कंपनी. माणसासारखं अनुभवाने शिकत जाण्यात डीपमाइंड प्रणाल्या वाक्बगार आहेत. याआधी बुद्धिबळ, गो अशा खेळात डीपमाइंडच्या अल्फाझीरो प्रणालीने कमालीचं कौशल्य दाखवलेलं आहे. तितक्याच समर्थपणे डीपमाइंडची अल्फाफोल्ड प्रणाली गेली दोन वर्षे प्रथिन संशोधनात काम करत आहे. गेल्या अठरा महिन्यांत या प्रणालीने ज्ञात असलेल्या सुमारे वीस कोटी प्रथिन रेणूंचं थ्रीडी मॉडेलिंग केलं आहे आणि हा खरोखरीच एक विक्रम आहे.
एआय न वापरता हे काम करायचं म्हटलं तर त्याला नक्कीच कित्येक वर्षे लागली असती! प्रथिन रेणूंचं वर्तन अचूक समजून घेण्यासाठी त्यांचं त्रिमित म्हणजे थ्रीडी मॉडेल आवश्यक असतं. पण अनेकदा प्रथिनांना विचित्र घड्या पडलेल्या असतात. त्यातल्या अमिनोऍसिड्सच्या साखळ्यांमध्ये प्रचंड गुंतागुंत असते. त्यामुळे एका रेणूचं मॉडेल बनवणं हे हजारो तुकड्यांच्या जिगसॉपझल इतकं क्लिष्ट आणि वेळखाऊ काम असतं. यावरून या कामातल्या एआयच्या योगदानाचं महत्त्व लक्षात येईल.
युरोपियन मॉलिक्युलर बायोलॉजी लॅबबरोबर मिळून डीपमाइंडच्या अल्फाफोल्डने या वीस कोटी मॉडेल्सचा एक कोश बनवला आहे. हा कोश जगभरातल्या सगळ्या संशोधकांना मुक्तपणे वापरता येणार आहे. त्यातल्या माहितीचा वापर करून अल्झायमर, मलेरिया, काही प्रकारचे कर्करोग आणि पार्किन्सनसारख्या आजारावर उपाय शोधायला मोलाची मदत होणार आहे. इतकंच नव्हे तर प्लॅस्टिक कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी त्यातून ठोस उपाय मिळेल अशी आशा आहे.
यातले काही प्रकल्प आता जोमाने भरारी घेतील. ऑक्सफर्ड विद्यापीठात एक टीम मलेरियाच्या आदिजीवावर गेली काही वर्षे संशोधन करत आहे. एक्सरे क्रिस्टलोग्राफी वापरून ते टप्प्याटप्प्याने या आदिजीवाच्या प्रथिनाच्या रेणूची रचना मिळवत होते. आता मात्र हीच माहिती एका क्लिकवर उपलब्ध होणार आहे. एआय आणि अल्फाफोल्डमुळे जीवशास्त्रातल्या संशोधनाचा चेहरामोहरा बदलून गेला आहे. या क्षेत्रातल्या नवनवीन घडामोडींकडे म्हणूनच आता सर्वांचं लक्ष लागलेलं आहे.