जेम्स वॉटसन आणि फ्रान्सिस क्रीक यांनी 1953 मध्ये डीएनएच्या रचनेचा शोध लावला. त्याला आता सत्तर वर्षे झाली. डीएनएची रचना डबल हेलिक्‍स प्रकारची असते. म्हणजे दोन सर्पिल (स्पायरल) लवचिक जिने एकमेकांभोवती ट्‌विस्ट झाले तर कसे दिसतील तशी. आश्‍चर्य म्हणजे अशा रचनेचा एक जिना पाच शतकांपूर्वीच उभारलेला होता. लिओनार्डो दा विंचीच्या सुंदरशा गढीत.
लिओनार्दो हा पंधराव्या शतकातला चित्रकार आणि संशोधक. फ्रान्सच्या लॉयर व्हॅली प्रदेशात लिओनार्डोची देखणी गढी आहे. त्या काळातल्या पद्धतीप्रमाणे कलाकुसरीने सजलेल्या या गढीला तळमजल्याच्या वर आणखी दोन मजले आहेत. त्या मजल्यांवर आणि त्याहीवर गच्चीत जाण्यासाठी आकर्षक जिना बनवलेला आहे. गंमत म्हणजे या जिन्याचा आकार हुबेहूब डीएनएच्या रचनेसारखा आहे आणि तो खुद्द लिओनार्डोने डिझाइन केलेला आहे!
असा जिना बनवताना एकाच वेळी दोन व्यक्‍ती जिना वापरू शकतील, तेही एकमेकांच्या समोर न येता अशी लिओनार्डोची कल्पना होती म्हणतात. अशा कल्पक रचना त्याने अनेक वेळा केलेल्या आहेत. किंबहुना असे सर्पिल आकारातले जिने करण्याची त्याची कल्पना इतरत्रही दिसते. पण फ्रान्समधल्या गढीतल्या जिन्याच्या रचनेचं पुढे डीएनएशी साम्य निघावं हा योगायोग मजेदार आहे.
असाच आणखी एक योगायोग म्हणजे व्हॅटिकन म्युझियमने 1932 मध्ये डबल हेलिक्‍स जिना बांधला. यातल्या एका जिन्याने वर जायचं आणि दुसऱ्या जिन्याने खाली यायचं अशी व्यवस्था आहे. एक अनोखी रचना म्हणून हा जिना गाजला. आज म्युझियमला भेट देणारे पर्यटक या जिन्यावर वावरताना डीएनएची आठवण काढतात!
पोर्तुगालमधल्या लिस्बन शहरात चार्ल्स डार्विनची 200 वी जयंती 2009 मध्ये साजरी झाली. त्यावेळच्या प्रदर्शनात जेफपॅकर या डिझायनरने असाच डबल हेलिक्‍स जिना उभारला होता. उत्क्रांती सिद्धांताचा जनक म्हणून डीएनए रचनेचा जिना उभारून त्याने डार्विनला मानवंदना दिली आणि लहानथोर सर्वांनी या जिन्यावर खेळून मनमुराद आनंद लुटला होता.
डीएनएच्या शोधानंतर त्या रचनेचा जिना उभारायचे प्रयोग अनेक ठिकाणी झाले. स्पेनमधल्या पोबोगॅलेगो म्युझियममध्ये तर ट्रिपल हेलिक्‍स जिना बांधलेला आहे.
सिडनीमधल्या युनिव्हर्सिटी ऑफ टेक्‍नॉलॉजीमध्येही चौथ्या ते सातव्या मजल्यांना जोडणारा डबल हेलिक्‍स जिना उभारलेला आहे. पण इतर ठिकाणी त्यात बहुतेक वेळा डबल हेलिक्‍स नसून ट्‌विस्ट असलेला एकच जिना असतो. लिओनार्डोच्या कल्पनाशक्‍तीचं कौतुक असलं तरी दोन जिन्यांची गरज नाही हे आपल्याला पटतं. व्हॅंकुव्हरमधल्या कॅन्सर रिसर्च सेंटरमध्ये आणि ऑस्ट्रेलियामधल्या गार्वन इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल रिसर्चमध्ये असे सिंगल हेलिक्‍स रचनेचे जिने पहायला मिळतात.
इमारती उभारताना नेहमी निसर्गाकडून कल्पना घेतल्या जातात. डीएनए रचनेचे जिने पाहताना या कल्पना किती खोलवरून घेतल्या आहेत याची चुणूक मिळते.
