– माधव विद्वांस
गोव्यातील प्रसिद्ध इतिहासकार, पोर्तुगीज इतिहास तसेच मराठा व पोर्तुगीजांच्या संबंधावर प्रकाश टाकणारे पांडुरंग सखाराम पिसुर्लेकर यांचे आज पुण्यस्मरण.
पिसुर्लेकरांनी अनेक स्फुटलेख व शोधनिबंध तसेच इतिहासावर अनेक पुस्तके लिहिली. त्यांचे साहित्याचे लेखन मुख्यत: पोर्तुगीज भाषेत होते, त्यांची इंग्रजी व मराठी भाषांतरेही झाली. त्यांचा जन्म गोव्यातील शेणवी कुटुंबात पिसुर्ले (ता. सत्तरी) येथे 30 मे, 1894 रोजी झाला. त्यांनी अध्यापन प्रशिक्षण व वकिलीचे शिक्षण घेतले. मात्र इतिहासावरील प्रेमामुळे त्यांनी वकिलीऐवजी शिक्षकी पेशा पत्करला.
सुरुवातीस त्यांनी बिचोली येथे प्राथमिक शाळेत शिक्षक म्हणून काम केले. बोरकर कुटुंबातील रमाबाई यांच्याशी 1913 साली त्यांचा विवाह झाला. त्यांना लीलावती नावाची मुलगी होती. पत्नी रमाबाई यांचे 1963 मध्ये निधन झाले. पिसुर्लेकरांचे सर्व शिक्षण पोर्तुगीज भाषेमधून झाले होते; तथापि त्यांना इंग्रजी, फ्रेंच, कोकणी, संस्कृत या भाषा तसेच मोडी लिपी चांगल्या प्रकारे अवगत होत्या.
डॉ. पिसुर्लेकरांनी शिक्षकी पेशा पत्करल्यावर फावल्या वेळात मराठी आणि पोर्तुगीज भाषांचा अभ्यास व ताम्रपट, शिलालेख, जुनी नाणी, जुनी कागदपत्र शोधण्यास सुरुवात केली. त्यासाठी कानडी व ब्राह्मी लिपी शिकले. पिसुर्लेकरांचं हे इतिहासाचे वेड गोव्याचे तत्कालीन गव्हर्नर काव्हेयरू लोपीस यांच्या ध्यानात आले. त्यांनी पिसुर्लेकरांना प्राथमिक शिक्षकाच्या जबाबदारीतून मुक्त केले. तसेच ऐतिहासिक दप्तरखाना या नव्या स्वतंत्र खात्याची निर्मिती करून पिसुर्लेकरांना वर्ष 1931 मध्ये या खात्याचे प्रमुख म्हणून नेमले. या संधीचे त्यांनी सोने केले. त्यांनी शिक्षकीपेशा सोडल्यानंतर पणजीच्या अभिलेखागारात हजर झाल्यावर पिसुर्लेकरांनी कुठलीही नीट व्यवस्था नसलेला अभिलेखागाराखालील दप्तरखाना सुधारला. त्यातील कागदपत्रे खंडवार लावली आणि त्यासंबंधी सूची व दोन मार्गदर्शिका प्रसिद्ध केल्या.
पोर्तुगीज-मराठे संबंध व पोर्तुगीजांच्या दप्तरांतील मराठ्यांचा इतिहास (1967) हे पुस्तक लिहिले व त्यामुळे मराठ्यांच्या इतिहासावर त्यांनी नव्याने माहिती पुढे आणली. पिसुर्लेकर पोर्तुगीज सरकारचे नोकर असले तरी त्यांनी पोर्तुगीजांचे मिंधेपणा केला नाही. त्यांच्या मनातला राष्ट्रवादी कायम जागरूक राहिला.
डॉ. फ्रांगाझा नावाच्या तथाकथित इतिहासकाराने शिवाजी महाराजांच्या बदनामीची पुस्तिका लिहिली. तेव्हा पिसुर्लेकरांनी ऐतिहासिक अस्सल पुराव्यानिशी डॉ. फ्रांगाझाचे सर्व मुद्दे खोडून काढले. त्यांच्या लेखनामुळे मराठ्यांच्या इतिहासाचे छत्रपती शिवाजी महाराज आणि पोर्तुगीज यांच्यातील राजकीय संघर्षाचे संदर्भ इतिहास संशोधकांना सहजपणे उपलब्ध झाले.
त्यांच्या या लेखन व संशोधन कार्याबद्दल अनेक मानसन्मान मिळाले. पोर्तुगाल शासनाने त्यांना नाइट ऑफ द मिलिटरी ऑर्डर ऑफ सॅंटिएगो’ हा किताब दिला (1935).
याशिवाय रॉयल एशियाटिक सोसायटी (बंगाल) आणि एशियाटिक सोसायटी (मुंबई) यांनी त्यांना सुवर्णपदके दिली (1948 व 1953). लिस्बन विद्यापीठाने डी. लिट्. ही सन्मान पदवी त्यांना देऊन त्यांचा यथोचित गौरव केला. गोवा स्वतंत्र झाल्यानंतर मुंबई विद्यापीठाने पणजी येथे इतिहास संशोधन केंद्र स्थापन केले.
त्याचे संचालकपद पिसुर्लेकरांकडे होते. गोवा मुक्तीनंतर पोर्तुगीज सरकारने गोव्याच्या मालकीविषयी आंतरराष्ट्रीय हेग न्यायालयात भारत सरकारविरुद्ध दावा केला होता. तेव्हा त्यांनी पोर्तुगीजांविरुद्धचे पुरावे देऊन भारतभूमीशी इमान राखले. 10 जुलै 1969 रोजी त्यांचे निधन झाले.