नेतेपद मिरवणारी व्यक्ती अत्यंत परिपक्व असावी लागते. ती जर तशी नसेल आणि उथळ असेल तर काय होते, हे अमेरिकेच्या उदाहरणावरून सगळ्या जगाने गेल्या काही तासांत अनुभवले. संपन्न आणि लोकशाहीची रक्षक म्हणवणाऱ्या अमेरिकेचे दुर्दैव असे की, त्यांना नेता म्हणून उथळ माणूस नव्हे, तर जगातील अशा सगळ्या उठवळ नेत्यांचा शिरोमणी ठरेल असा चेहरा लाभला. “डोनाल्ड ट्रम्प’ हे त्यांचे नाव.
त्यांनी अमेरिकेने एक राष्ट्र म्हणून जो आदर आणि कीर्ती कमावली होती ती आपल्या कारकिर्दीत घालवलीच, पण जे थोडे काही बाकी होते त्यावरही काल पूर्ण बोळा फिरवला. अमेरिकेच्या समृद्ध इतिहासात कालचा “काळा दिवस’ कायम स्मरणात राहील. प्रखर राष्ट्रवादाच्या घोषणा करत जगात अनेक नेते सत्तास्थानी येतात. राष्ट्राच्या नावाने हुंकार भरायचा, बटबटीत आणि भडक घोषणा देणाऱ्यांचा समूह स्थापन करायचा, त्यांना सातत्याने चेतवत ठेवायचे आणि या गोंधळात आपला कार्यभाग साधायचा हा लोकशाहीच्या नव्या युगाचा मंत्र झाला आहे. मात्र त्यांचे वैशिष्ट्यही असे की, ही लोकशाही जोपर्यंत अशा व्यक्तींना अनुकूल असे रिझल्ट देते तोवर ठीक. जर फासे पलटू लागले की त्याच लोकशाहीचा गळा घोटायला ते क्षणभरही कचरत नाहीत. त्याकरता पुन्हा राष्ट्रवादाचीच मशाल पेटवली जाते. ट्रम्प महाशय जेव्हा अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीच्या रिंगणात प्रथम उतरले तेव्हा त्यांनी “अमेरिका फर्स्ट’चा नारा दिला. याचा अर्थ प्रथम आपले बघायचे, इतरांचे नंतर.
थोडक्यात, अमेरिका जगभरात जे काही चांगले उद्योग करते आहे, जगकल्याणासाठी काही संस्था आणि राष्ट्रे सांभाळते आहे, त्यांना तिलांजली द्यायची. त्यानंतर त्यांनी स्थानिकांना रोजगार आणि त्यालाच सर्वोच्च प्राधान्य हा मुद्दा काढला. व्हिसा संबंधी नियमांत बदल केले. मुस्लीम देशांवर बंदी घातली. शेजारील देशाच्या सीमेवर मोठी भिंत उभारण्याचा निर्णय घेतला. या प्रत्येक वेळी प्रतिष्ठेचा मुद्दा करत बराच काळ यंत्रणा ठप्प करून टाकली. ट्रम्प किंवा त्यांच्यासारख्या व्यक्तींचा हाच गुणविशेष असतो. “मी म्हणजेच राष्ट्र आणि राष्ट्र म्हणजे मीच’, असा त्यांचा सरळ हिशेब असतो. ज्यांना हे मान्य नसते, त्यांचा काटा काढला जातो. ज्यांना मान्य असते ते कळपासारखे मागे चालत राहतात. अगोदर त्यांच्याकडे वळून पाहिले जाते. नंतर त्यांनाही गृहीत धरून हवे तसे हाकारले जाते. जेव्हा ही स्टेज येते, तेव्हा हे असे ट्रम्प अगदी निरंकुश होतात. त्यांचे निर्णय नंतरच्या टप्प्यात त्यांच्या लहरीप्रमाणे बदलू लागतात. त्यात ते रोज नवे फतवे काढू लागतात आणि कायम गोंधळाची अथवा अनिश्चिततेची स्थिती निर्माण करून टाकतात. ट्रम्प प्रथम विजयी झाले तेव्हा बराक ओबामा नावाचे सद्गृहस्थ अमेरिकेचे अध्यक्ष होते. मवाळ, मितभाषी, नेमके आणि तर्कसंगत बोलणारे, आपला आणि आपल्या पदाचा आब राखणारे आणि विचारांची स्पष्टता असणारे, असे त्यांचे व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांच्या अगदी विरुद्ध टोकाचे ट्रम्प. मात्र अमेरिकेचे दुर्दैव असे की, त्यांनी ट्रम्प यांना स्वीकारले. त्यांच्या अध्यक्षपदाच्या कारकिर्दीत अमेरिकेच्या महत्तेची इतकी वेगाने घसरण झाली की चांगले नेतृत्व असते, तर ती कदाचित पुढील अनेक शतके होऊ शकली नसती. ज्यो बायडेन यांच्यावर खालच्या स्तरावरचे व्यक्तिगत हल्ले ट्रम्प यांनी केले.
निवडणुकीच्या राजकारणात आरोप-प्रत्यारोप होत असतात. पण कायम “झोपाळू बायडेन’ असाच बायडेन यांचा उल्लेख करत ट्रम्प यांनी आपली चैतन्यशीलता मिरवली. तुम्ही मोठे आहात हे दाखवण्यासाठी समोरचा कसा खुजा आहे हे ओरडून सांगायचे नसते. पण ट्रम्प यांचा खाक्याच वेगळा होता. त्यांनी चार वर्षांत इतका थयथयाट केला की, त्यांना गांभीर्याने घेण्याची गरजच उरली नाही. नोव्हेंबरमध्ये अध्यक्ष पदासाठी मतदान होणार होते. त्याच्या अगोदरच अमेरिकेतील जाणत्या सीनेटर्सनी आगामी धोका वर्तवला होता. ट्रम्प विजयी झाले तर जनमताचा कौल म्हणून ते स्वीकारावेच लागले असते. मात्र पराभूत झाले तर, हा पराभव ट्रम्प स्वीकारतील का? ते सत्तेचे हस्तांतरण सुरळीत होऊ देतील का, असे प्रश्न या सीनेटर्स मंडळींनी उपस्थित केले होते. बर्नी सॅंडर्स यांनी तर यावर लेखमालाच केली होती. त्यात त्यांनी जी भीती व्यक्त केली होती अगदी तसेच काल अमेरिकेत घडले. बायडेन यांच्या विजयावर शिक्कामोर्तब करण्यासाठीच जी संसदेची बैठक बोलावण्यात आली होती त्यावरच हल्लाबोल करण्यात आला. प्रतिनिधी गृहाच्या सभापती नॅन्सी पेलोसी यांच्याच दालनाची तोडफोड करण्यात आली. अगोदर पराभव मान्य केला नाही. मतदानाच्या प्रक्रियेवर सातत्याने शंका उपस्थित केल्या गेल्या. दबाव आणि धमक्याही झाल्या. न्यायालयाची दारेही ठोठावली. सगळीकडे पराभवाचे तोंड पाहायला लागल्यानंतर अखेर कायदाच हातात घेतला.
अमेरिकेतील या गोंधळाकडे संपूर्ण जग अवाक् होऊन पाहत होते. आपल्या कथित समर्थकांना शांत करणे हे नेत्याचे काम. मात्र ट्रम्प येथे चिथावणी देण्याच्याच भूमिकेत दिसले. पराभव झाला तर आत्मपरीक्षण करायचे असते. त्यातून बोध घ्यायचा असतो वगैरे ट्रम्प यांच्या खिजगणतीतही नव्हते. “मी, माझे आणि मलाच’ हा त्यांचा स्थायीभाव. त्यांची भूमिका बरोबर असती, तर त्यांना भाडोत्री माणसे आणून वेगळा गोंधळ घालावा लागला नसता. सर्वसामान्य नागरिक स्वयंप्रेरणेने त्यांच्या पाठीशी उभे राहीले असते. तसे का झाले नाही? जगात अनेक देशांत लोकशाहीसाठी, स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुतेसाठी आंदोलने झाली. आजही होत आहेत. त्या आंदोलनांना तेव्हाही एकमुखी नेतृत्व नव्हते आणि आज होणाऱ्या आंदोलनांतही कोणता एक चेहरा नेतृत्व करत नाहीये. मात्र तरीही लाखोंच्या संख्येने लोक उत्स्फूर्तपणे रस्त्यावर उतरतात त्याला कारण त्यांना त्या आंदोलनाची पटलेली सत्यता. अशा आंदोलनांतूनच नेते जन्माला आलेले आहेत व त्यांनी त्या त्या देशांत काहीतरी भरीव योगदान दिले आहे. मानवतेच्या कल्याणासाठी कार्य केले.
अगोदर स्वत:ला नेता घोषित करून अराजक निर्माण करायचे आणि नंतर त्याला न्याय्य मागण्यांसाठीच्या आंदोलनाचा मुखवटा घालायचा अशा अविवेकी प्रयत्नांना कळपात सामील झालेली जनता कधीच भीक घालत नाही. मात्र आत्ममग्न नेत्यांनाच हा भेद ओळखता येत नाही. त्यातून ते स्वत:चा घात करून घेतात पण ज्या संस्था अत्यंत कष्टाने उभारल्या असतात, जे स्वातंत्र्य अनेक बलिदानांनी प्राप्त केलेले असते, जी मूल्ये प्राणपणाने जोपासली असतात, जी प्रतिष्ठा असंख्य आदर्शांच्या पायावर जपलेली असते त्याच्यावरच घाला घालतात. ट्रम्प यांनी पराभव अमान्य असला तरी स्वीकारल्याचे सूतोवाच काल केले खरे; पण हे त्यांना अगोदरही करता आले असते. किमान अमेरिकेची बूज तरी राखली गेली असती.