पहिला जागतिक चिमणी दिवस हा 2010 या वर्षी साजरा करण्यात आला ज्याचा उद्देश चिमण्यांचे संवर्धन करणे हा होता. आज जागतिक चिमणी दिनाच्या निमित्ताने…
बालपणापासून ओळखीचा असलेला हा पक्षी पॅसर डोमेस्टिकस या शास्त्रीय नावाने ओळखला जातो. आकाराने तो बुलबुलपेक्षा किंचित लहान असून मादी व नर चिमणा-चिमणी आकाराने सारखे असतात. शरीराची लांबी 10-15 सेंमी असते. नर-मादीच्या रंगातील फरकामुळे ते वेगवेगळे ओळखता येतात. मादीचा रंग फिक्कट असून नर रंगाने अधिक गडद असतो. नराच्या डोक्याचा माथा आणि मागची बाजू भुर्या रंगाची असते. मानेचा मागचा भाग तांबूस काळसर व दोन्ही कडा पांढर्या असतात. हनुवटी, गळा व छातीचा अर्धा भाग काळा असून चोचीच्या बुडापासून निघून डोळ्यातून एक काळसर पट्टा जातो. पाठ व पंख तांबूस काळसर असून पंखांवर दोन आडवे पांढरे पट्टे असतात. खालचा भाग पांढरा असतो. शेपूट गडद तपकिरी असते.
मादीच्या डोळ्याच्या वर तांबूस-पांढरी रेघ असते. पाठ मातकट तपकिरी असून त्यावर काळ्या व तांबूस रेघोट्या असतात. पंख व शेपूट काळसर तपकिरी असते; मादीच्या डोळ्याच्या वर तांबूस-पांढरी रेघ असते. पाठ मातकट तपकिरी असून त्यावर काळ्या व तांबूस रेघोट्या असतात. पंख व शेपूट काळसर तपकिरी असते; पंखांवर दोन आडवे पट्टे असतात. चोच आखूड, जाड आणि मजबूत असून चोचीपासून डोक्याच्या मागील भागापर्यंत काळ्या रंगाचे दोन पट्टे असतात, तर डोळे तपकिरी असतात.
जगभरात 26 जातीच्या चिमण्यांची नोंद आहे, तर भारतात 5 प्रकारच्या चिमण्या आढळून येतात. यामध्ये स्थलांतर करणार्या चिमण्यांचासुद्धा समावेश आहे. परंतु सध्याच्या परिस्थितीत चिमण्यांची संख्या झपाट्याने घटत आहे. चिमण्यांची घटती संख्या हा प्रश्न सामान्य माणसाच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करणारा घटक आहे. कारण, चिमणी हा पक्षी शेतकर्यांचा मित्र. परंतु आता चिमण्यांची संख्या कमी झाल्याने त्याचा परिणाम हा शेतातील पिकांवर झालेला आहे. पिकांवर पडणार्या रोगराईचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढत चालले आहे. पिकांवर पडणार्या अळ्या आणि किडे चिमण्या खातात. मात्र आता चिमण्यांची संख्या कमी झाल्याने पिकांवर पडणार्या अळ्या, किड्यांचा उपद्रव अधिक वाढला आहे, परिणामी पिकांचा उतारादेखील कमी होत आहे. यावर उपाय म्हणून पिकांवर आरोग्यासाठी हानीकारक असलेल्या कीटकनाशकांचा वापर केला जात आहे.
जागतिक चिमणी दिवसाची सुरुवात
सर्वप्रथम महंमद दिलावर यांनी 2006 मध्ये नाशिक येथे ‘नेचर फॉरेव्हर सोसायटी’ नावाची एक संस्था स्थापन केली. त्यांच्यापाठोपाठ आलेल्या फ्रान्समधील ‘इको-सिक्शन फाउंडेशन’ आणि जगभरातील असंख्य राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या सहाय्याने या संस्थेने 2010 सालापासून ‘जागतिक चिमणी दिन’ साजरा करण्यास सुरुवात केली. ज्याचा उद्देश म्हणजे चिमण्यांचं संवर्धन व त्याकरिता काम करत असलेल्या लोकांचा संस्थेच्या वतीने जागतिक चिमणी दिनाच्या निमित्ताने सत्कार करणे. या संस्थांमार्फत चिमण्या कमी होण्याची कारणे शोधण्यासाठी अभ्यास व त्यांच्या संवर्धनासाठी उपाय आणि वातावरणातील वाढत्या प्रदूषणाचा चिमण्यांवर होणारा परिणाम यासाठी जगभर चळवळ उभारली आहे.
चिमण्या विलुप्त होण्याची कारणे
हा लहानसा जीव धोक्यात येण्याची अनेक कारणे आहेत. त्या कारणांमुळेच त्यांना आपला जीव गमवावा लागतो. मानवाचं आजचं जीवनमान हे सर्वात मुख्य कारण ठरले आहे. ज्यामुळे चिमण्या विलुप्त होत आहेत. वाढत्या औद्योगिकीकरणामुळे प्रदूषण वाढत आहे आणि दूषित झालेल्या वातावरणाचा परिणाम चिमण्यांवर होत आहे. शेतात हानिकारक रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वारेमाप वापर केल्यामुळे असे धान्य खाऊन चिमण्या मृत्युमुखी पडण्याचे प्रमाण वाढले आहे. वाढत्या शहरीकरणामुळे मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड करण्यात आली. परिणामी चिमण्यांची घरटे संपुष्टात आलेली आहेत. वाहने आणि गर्दीचा गोंगाट यामुळेही चिमण्यांना त्रास सहन करावा लागत आहे.
उपाय काय?
चिमण्याच नाही तर इतर पक्ष्यांच्या मृत्यूचं कारण म्हणजे कमी झालेले पाणीस्त्रोत. जर आपण पक्ष्यांना पाण्याच्या सोयीसाठी पाणथळीच्या जागांची निर्मिती केली व त्यासोबतच धान्यसुद्धा उपलब्ध करून दिलं तर बरं होईल. त्यासाठी आपण आपल्या घराजवळ, बाहेर चिऊताईसाठी दाणा-पाणी ठेवणे अशा गोष्टी करू शकतो.
‘जागतिक चिमणी दिन’ या दिवशी लोकांमध्ये चिमणी वाचविण्यासाठीची जागृती करणे, तिचे अन्नसाखळीतील- पर्यायाने पर्यावरणातील महत्त्व समजावणे, चिमणीला जगण्यासाठी योग्य अशी परिस्थिती निर्माण करणे, शक्य असल्यास आपल्या आसपासच्या परिसरात झाडे लावावी जेणेकरून चिमण्यांना राहण्याकरिता घरटे मिळतील.