#Deepfake : आधुनिक तंत्रज्ञानाचा जसा उपयोग होतो, तसा दुरुपयोगही होत असतो. आपल्या प्रत्येकाच्या हातात मोबाइल आला, तेव्हा लहान मुलांच्या हातातले हे खेळणे बनून त्यांची बहिर्मुखता कमी होईल, असे वाटले नव्हते. परंतु तसे झाले. त्यानंतर चाइल्ड सर्व्हेलियन्सचे तंत्रज्ञानही विकसित झाले. त्यापूर्वीही अणुतंत्रज्ञान विकसित झाले, तेव्हा त्याचा अणुऊर्जेसाठी उपयोग व्हायला लागला, त्याचप्रमाणे मानवी संहारासाठी चुकीचा वापरदेखील होऊ लागला.
समाजमाध्यमांद्वारे जनजागृती होऊन, विधायक कामे मार्गी लागणे सहजशक्य झाले. तसेच एखाद्यावर चिखलफेक करून अपप्रचार करणेही शक्य होऊ लागले. आर्टिफिशियल इंटलिजन्स किंवा एआय तंत्रज्ञानामुळे अनेक अवघड कामे सोपी झाली; परंतु त्याचवेळी आळशीपणा वाढू लागला आणि बेरोजगारीचे संकटही निर्माण झाले. गेल्या काही दिवसांपासून अनेक कलावंतांचे डीपफेक फोटो आणि व्हिडिओ व्हायरल झाले आहेत. त्यामुळे समाजमाध्यमांवर वावरणाऱ्या प्रत्येकासाठी ही धोक्याचीच घंटा आहे. डीपफेकचे संकट पसरत गेले, तर सामान्यवर्गातील मुलीबाळींनाही याची झळ पोहोचू शकते. याला आळा घालण्यासाठी गुरुवारी केंद्र सरकारने सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म आणि आर्टिफिशियल इंटलिजन्स टूल्सवर काम करणाऱ्या कंपन्यांची एक बैठक घेतली.
डीपफेकला लगाम घालण्यासाठी केंद्र सरकारच्या पातळीवर नियमन केले जाणार आहे. त्यासाठी धोरणात्मक मसुदा तयार केला जाईल. सरकारच्या या पावलाचे स्वागतच केले पाहिजे. डीपफेक हा लोकशाहीसाठी एक नवीन धोका आहे त्यामुळे डीपफेक तयार करणारे आणि ज्यावर ते व्हायरल झाले आहे, त्या प्लॅटफॉर्मची जबाबदारी निश्चित केली जाईल, असे केंद्रीय माहिती तंत्रज्ञान मंत्री अश्विनी वैष्णव यांनी म्हटले आहे.
मॉर्फ केलेले खोटे फोटो किंवा व्हिडिओ हे बघण्याची आपल्याला एव्हाना सवय झाली आहे. डीपफेकचीसुद्धा प्राथमिक माहिती जाहीर होऊ लागली आहे. एआयचा वापर करून एखाद्या व्यक्तीचा चेहरा, संपूर्ण शरीर किंवा आवाज यांचा मिलाफ घडवून, हुबेहूब त्या व्यक्तीचा भास निर्माण करता येऊ शकतो. अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष बराक ओबामा यांचाही डीपफेक व्हिडिओ तयार करून व्हायरल करण्यात आला. “पुष्पा’फेम रश्मिका मंदाना किंवा प्रसिद्ध अभिनेत्री कतरिना कैफ यांच्यासारख्या सेलिब्रिटींचे डीपफेक फोटोही पाहायला मिळाले. आपल्याकडील काही विवाहित अभिनेत्रींचे कमी कपड्यांतील डीपफेक फोटो जाणीवपूर्वक व्हायरल करून त्यांची बदनामी केली गेली. तंत्रज्ञानाचे जसे फायदे असतात, तसे त्यामधून गंभीर धोकेही उद्भवू शकतात, यावर रास्तपणे बोट ठेवले. फेक किंवा डीपफेक व्हिडिओ तयार करून ते व्हायरल करणे, हा गुन्हा असून, त्यास सायबर हिंसा, असेही म्हणता येऊ शकते.
जेव्हा लहान मुली किंवा महिलांबाबत अशा प्रकारची सायबर हिंसा होते, तेव्हा साहजिकच होणाऱ्या बदनामीचे दुःख भयंकर असते. अशा बदनामीमुळे स्त्रिया स्वतःचा शेवटही करून घेऊ शकतात. जितक्या जास्त प्रमाणात हे फोटो किंवा व्हिडिओ शेअर केले जातात, तेवढी त्यापासून होणारी बदनामी अधिक असते. पूर्वी मल्टिमीडिया मेसेजिंग सर्व्हिस किंवा एमएमएसच्या माध्यमातून अशा प्रकारची निंदानालस्ती केली जात असे. “रागिणी एमएमएस’ या चित्रपटांच्या दोन भागांमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून होणाऱ्या बदनामीचा विषय हाताळण्यात आला होता. कोणाचीही अशा प्रकारे चुकीची बदनामी झाली, तर अशावेळी जवळच्यांनी त्यांना मानसिक पाठबळ देणे आवश्यक असतेच. युद्ध किंवा दंगलीच्या वेळीही चुकीच्या माहितीचा वापर केला जाऊ शकतो.
इस्रायल-हमास युद्धात अशा प्रकारच्या गोष्टी घडल्या आहेत. भारतासारख्या देशात तर दंगलींसाठी डीपफेकचा वापर होण्याची खूपच शक्यता आहे. समाजमाध्यमांवर जेव्हा अशा प्रकारचा मजकूर, फोटो वा व्हिडिओ टाकला जातो, तेव्हा त्याबाबत अधिकृत तक्रार त्याच मंचावर किंवा प्लॅटफॉर्मवर करणे आवश्यक असते. किंवा सरकारी सायबर क्राइमच्या हेल्पलाइनची मदत घेता येऊ शकते. तसेच “रिस्पॉन्सिबल नेटिझम’ ही संस्थाही एक सायबर वेलनेस हेल्पलाइन चालवते. मुळातच टीव्ही चॅनेल्सनी कोणत्याही अत्याचाराचा, दंगलीचा किंवा सेलिब्रिटींचा व्हिडिओ व्हायरल करण्यापूर्वी जबाबदारीने वागले पाहिजे. कोणाच्या तरी देहावर दुसरा चेहरा लावणे, त्यांच्याकडून चुकीच्या शारीरिक कृती झाल्याचे दाखवणे या गोष्टी सर्रास घडू लागल्या आहेत.
डीपफेक तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून हुबेहूब आवाज काढून, अमुक-तमुक खात्यात रक्कम ट्रान्सफर करा अशा सूचना देऊन, बड्या बड्या कंपन्यांच्या अधिकाऱ्यांना ठकवल्याची उदाहरणे घडली आहेत. ओबामा यांनी डोनाल्ड ट्रम्प यांना शिव्यांची लाखोली वाहिल्याची ऑडिओ क्लिप अलीकडेच प्रसारित झाली होती. एवढेच काय, फेसबुकचा चालक मार्क झुकरबर्ग यालाही डीपफेकचा तडाखा बसला आहे. भारतासारख्या देशात जातीधर्मावरून सतत लोकांच्या भावना भडकावल्या जात असतात. ऐतिहासिक महापुरुषांचा अपमान, अमुक-तमुक पक्षाच्या प्रमुख नेत्यावर केलेली टीका यावरून लोक लगेच रस्त्यावर येतात. शिवाय असंख्य रिकामटेकडे तरुण जरा कोणी काडी लावली, की लगेच पेटवापेटवीची भाषा सुरू करतात. प्रेमात नकार मिळाल्यावर अनेक तरुण या डीपफेकचा गैरवापर करून संबंधित तरुणींची बदनामी करू शकतात.
निवडणुकांच्या काळात तर एकूणच फेकाफेकी चालत असते. त्यात आता डीपफेकची भर पडणार आहे. अशावेळी कोणत्याही गोष्टीमुळे ताबडतोब निर्णयाप्रत न येता, व्हायरल झालेली बाब खरी आहे की खोटी आहे, याचा शोध घेणे, फॅक्टचेक करणाऱ्या साइटची मदत घेणे आणि वस्तुनिष्ठ विचार करणे, हे महत्त्वाचे आहे. किमान चिखलफेक करणाऱ्या बाबी फॉरवर्ड न करण्याचे पथ्य तरी पाळता येईल. माध्यमे व समाजमाध्यमांनी डीपफेकला बळी जाता कामा नये आणि त्यांनी बेजबाबदारपणा केल्यास, आता सरकार एक स्वतंत्र यंत्रणा स्थापन करून त्यांच्यावर प्रभावी देखरेख ठेवेल, अशी अपेक्षा आहे. तसे न घडल्यास, समाजात कोणतेही उत्पात घडू शकतात.