जगातील सर्वात मोठे पर्माफ्रॉस्ट विवर सायबेरिया, रशिया येथे आहे, ज्याची चित्रे गेल्या काही दिवसांपूर्वी उघड झाली होती. जगाला घाबरवण्यासाठी ही चित्रे पुरेशी आहेत. वातावरणातील बदलाचा जगावर कसा परिणाम होत आहे हे देखील चित्रांमधून दिसून येते. पर्माफ्रॉस्ट म्हणजे जेथे कोट्यवधी वर्षांपासून जमीन आणि माती शून्य अंश तापमानात गोठलेली असते. मात्र, आता हा खड्डा चिंतेचा विषय बनत असून, त्याचा आकार सातत्याने वाढत आहे. या विवराला बटागायका, बटागे किंवा बगाटायका म्हणतात.
* पर्माफ्रॉस्ट क्रेटर म्हणजे काय ?
आजूबाजूचे जंगल तोडल्यानंतर 1940 च्या दशकात पर्माफ्रॉस्ट क्रेटरची निर्मिती सुरू झाली. हे ठिकाण शून्य अंश तापमानात तयार होते. पर्माफ्रॉस्ट वितळत असल्याने येथील जमीन बुडत आहे. त्यामुळे मोठा खड्डा तयार झाला आहे. या खड्ड्याचा आकार सातत्याने वाढत आहे. हे विवर 0.8 चौरस किलोमीटर मोठे आहे आणि त्यात 145 फुटबॉल मैदाने बसू शकतात.
यूएस स्पेस एजन्सी नासाच्या (NASA) मते, पर्माफ्रॉस्ट ही जमीन आहे जी किमान सलग दोन वर्षे शून्य अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी तापमानात पूर्णपणे गोठलेली असते. नासाचे म्हणणे आहे की उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवाजवळील भागात पर्माफ्रॉस्ट निर्माण होणे सर्वात सामान्य आहे. तो पृथ्वीचा एक मोठा भाग व्यापतो. विशेषतः उत्तर गोलार्धात, पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा एक चतुर्थांश भाग पर्माफ्रॉस्ट आहे. विशेष म्हणजे जमीन गोठलेली असतानाही परमाफ्रॉस्टचे क्षेत्र बर्फाने झाकलेले नसते.
जंगले तोडल्यामुळे येथे मातीची धूप सुरू झाली. त्यामुळे जमिनीखाली गोठलेला बर्फ सतत वितळू लागला आणि मोठा दलदलीचा खड्डा तयार झाला. पर्माफ्रॉस्टमध्ये 80 टक्के बर्फ असतो, त्यानंतर माती किंवा वाळू किंवा वनस्पती पदार्थ असतात. बर्फ वितळल्याने इतर गोष्टींमधून गाळ तयार होतो.
या खड्ड्यात 1.26 लाख वर्षे जुनी माती आणि बर्फ असल्याचे शास्त्रज्ञांचे मत आहे. मध्य प्लेस्टोसीन काळातील माती आणि बर्फ आहेत. शास्त्रज्ञांचा अभ्यास करत असताना येथे बायसन म्हणजेच मोठ्या रानरेड्याचे मांस सापडले. हे मांस सुमारे 8000 वर्षे जुने होते. बर्फ वितळल्यानंतर ते दिसून आले होते. एकेकाळी येथे प्राणी, झाडे, वनस्पतींची संख्या जास्त होती.
हे खड्डे अचानक इतक्या वेगाने का वाढत आहेत याबद्दल शास्त्रज्ञांनाही माहीत नाही. जवळपास राहणाऱ्या स्थानिक लोकांचे म्हणणे आहे की, गेल्या काही वर्षांत खड्ड्याची खोली 66 फुटांवरून 98 फुटांपर्यंत वाढली आहे, ही अत्यंत दुर्मिळ घटना आहे. रशियन शास्त्रज्ञ देखील याला दुजोरा देतात.
कॅनडा, अलास्का, सायबेरिया आणि इतर अनेक भागात पर्माफ्रॉस्ट आहेत. कायमस्वरूपी गोठलेली जमीन हजारो वर्षांपासून कार्बन सिंक म्हणून काम करते. वितळल्यास, असा धोकादायक वायू मोठ्या प्रमाणात सोडला जाऊ शकतो. जर ते वितळले तर ते कार्बन आणि मिथेन सारखे गिगा-टन वायू तसेच हजारो वर्षे जुने विषाणू आणि जीवाणू सोडतील. जर ते असेच वितळले तर ते संपूर्ण जगासाठी धोकादायक ठरेल.