श्रीनिवास औंधकर, खगोलशास्रज्ञ
धूमकेतू पाहण्याची सुवर्णसंधी आपल्याला चौदा जुलै ते चार ऑगस्ट या कालावधीत उपलब्ध झाली आहे. या काळात सूर्यास्तानंतर वीस मिनिटे वायव्य क्षितिजावर धूमकेतू दिसणार आहे. तसे पाहायला गेल्यास भारतातून तो नुसत्या डोळ्यांनी पाहता येईल; परंतु दुर्बिणीच्या मदतीने पाहिल्यास त्याचे अधिक स्पष्ट दर्शन घडेल.
खगोलतज्ज्ञांनी दिलेल्या माहितीनुसार, “नियोवडयस’ असे या धूमकेतूचे नाव असून, “सी 2020 एफ 3′ या नावानेही तो ओळखला जातो. तब्बल 6 हजार 800 वर्षांच्या प्रवासात एकदाच तो पृथ्वीवरून दिसू शकतो. यापूर्वी डिसेंबर 2013 मध्ये “आयझन’ नावाचा धूमकेतू पृथ्वीवरून दिसला होता.
प्राचीन काळी जेव्हा विज्ञानाने निसर्ग आणि अंतरिक्षाच्या रहस्यांबाबत फारशी माहिती दिलेली नव्हती तेव्हा आकाशात अचानक धूमकेतू दिसणे हा अपशकून मानला जात असे आणि लोक भयभीत होत असत. धूमकेतू दिसत असण्याच्या काळात जगात एखादी आपत्ती, संसर्गजन्य आजार किंवा युद्धासारखे प्रसंग घडल्यास, अगदी सत्तापरिवर्तन घडले तरी धूमकेतूला जबाबदार धरले जात असे.
1066 मध्ये इंग्लंडमधील नॉर्मनच्या ऐतिहासिक पराभवाच्या वेळी हॅलेचा धूमकेतू दिसला होता. त्यावेळी परिवर्तनाला त्यालाच जबाबदार धरले गेले होते. आज मात्र अनेक ठिकाणी ढगांमुळे धूमकेतू दिसत नाही म्हणून लोक नाराज आहेत. हे आहे विज्ञानामुळे लोकांच्या मानसिकतेत झालेले परिवर्तन!
सूर्यमालेतील धूमकेतूचे अस्तित्व प्राचीन काळापासून लोकांना ठाऊक आहे.
याचा सर्वांत महत्त्वाचा पुरावा म्हणजे चिनी संस्कृतीत हॅलेचा धूमकेतू इसवी सनाच्या 240 वर्षे आधीच पाहिल्याची नोंद आढळते; परंतु त्याकाळी एखादा चमकदार पिंड आकाशात दिसत असेल आणि त्याला झाडूसारखी लांबलचक शेपटी दिसत असेल म्हणून लोक घाबरत असत. ही शेपटी हळूहळू धूसर होताना पाहून लोक अधिक घाबरत. एखाद्या अस्पष्ट ताऱ्यासारखा धूमकेतू म्हणजे नेमके काय आहे, हे लोकांना कळत नसे.
प्राचीन यूनानी लोकांनी धूमकेतूला “एस्टर कडमेट’ असे नाव दिले होते. त्यांच्या भाषेत या शब्दाचा अर्थ “केस असलेला तारा’ असा होतो. त्यानंतर आकाशात दिसणाऱ्या झुबकेदार ताऱ्यासारख्या घटकाला “धूमकेतू’ म्हणजे “कॉमेट’ असे नाव दिले गेले. धूमकेतूच्या केंद्रस्थानी कधीकधी ताऱ्यासारखा चमकदार बिंदू असतो. त्याला न्यूइक्लयस किंवा नाभी असे म्हणतात. नाभीच्या चारही बाजूंना असलेल्या प्रभावळीसारख्या धूसर भागाला “कोमा’ असे म्हणतात आणि अस्पष्ट प्रकाशाच्या शेपटीला “टेल’ म्हणतात.
प्राचीन काळातील खगोलतज्ज्ञ धूमकेतू कधी प्रकट होईल, याची भविष्यवाणी करू शकत नसत. तो दृष्टिआड कधी जाईल, हेही सांगता येत नसे.
इसवी सनपूर्व 44 मध्ये आकाशात एक धूमकेतू प्रकट झाला होता. रोमन सम्राट ज्यूलियस सीझरची याच वर्षी निर्घृण हत्या झाली होती. त्यानंतर जेव्हा धूमकेतू दिसला त्याच वर्षी नॉरमॅंडीच्या विलियमने इंग्लंडवर हल्ला करून कब्जाही केला. ही घटना इंग्रजांवरील आपत्ती होती हे खरे; पण विलियमसाठी ती शुभ घटनाच होती.
एकाच धूमकेतूमुळे जी घटना एकासाठी अशुभ घडल्याचे मानले जाते, त्या घटनेचा फायदा होणाऱ्या व्यक्तीने धूमकेतूकडे कसे पाहायचे? हा प्रश्न पुढे-पुढे लोकांना पडू लागला असणारच. परंतु आजही काहीजण आकाशात धूमकेतू दिसू लागल्याव घाबरतात.
दोन हजार वर्षांपूर्वी यूनानी तत्त्ववेत्ते अरिस्तु यांनी धूमकेतूचा प्रथमच गांभीर्याने अभ्यास केला. आकाशातील सर्व ग्रह-तारे आणि पिंड यांच्या भ्रमणाचे काही नियम असतात; परंतु ज्याअर्थी धूमकेतूला असे कोणतेही नियम नाहीत, त्याचे भ्रमण नियमित नाही, त्याअर्थी तो आकाशातील पिंड असू शकत नाही, असे मत त्यांनी मांडले. हवेच्या एका फुग्यात आग लागली आहे आणि तो फुगा आपल्याला आकाशातील पिंडाप्रमाणे दिसत आहे, असा कयास त्यांनी बांधला होता. असे हवेचे फुगे आकाशात काही काळ अनियमित भ्रमंती करून अखेर नष्ट होत असावेत, असे त्यांना वाटले.
अरिस्तु हे प्राचीन काळातील मोठे बुद्धिमान तत्त्वचिंतक होते. त्यांच्या मतांकडे गांभीर्याने पाहिले जात असे. त्यामुळे धूमकेतू हे हवेचे पेटते फुगे असावेत हे त्यांचे मत त्याकाळच्या खगोलशास्त्रज्ञांनीही ग्राह्य मानले होते. प्राचीन काळात यूनानी संस्कृतीमधील लोक धूमकेतूला एवढे घाबरत होते की, त्यापैकी अनेकांनी धूमकेतू नेमका कसा असतो हे नीट पाहण्याचेही धारिष्ट्य दाखविले नव्हते.
कोणी वेगळी मांडणीही त्याविषयी करू शकले नव्हते. त्यानंतर 1473 मध्ये जर्मन खगोलशास्त्रज्ञ रीजियोमॉटेनस यांनी एक धूमकेतू पाहिला आणि अनेक रात्री ते आकाशातील परिस्थितीच्या नोंदी ठेवत राहिले. त्यांच्या या कार्यामुळे धूमकेतूविषयीच्या आधुनिक संशोधनाचा पाया घातला गेला.
1532 मध्ये जेव्हा असाच एक धूमकेतू पाहायला मिळाला, तेव्हा दोन खगोलशास्त्रज्ञांनी त्याचा अभ्यास केला. त्या धूमकेतूत एक रंजक बाब या दोघांना दिसून आली. एका इटालियन खगोलशास्त्रज्ञाचे नाव गिरोलामो फ्रकॅस्टॅरो होते तर दुसऱ्या ऑस्ट्रियन खगोलशास्त्रज्ञाचे नाव होते पीटर एपियन. दोन्ही तज्ज्ञांनी एक गोष्ट नमूद केली ती अशी की, धूमकेतूची शेपटी नेहमी सूर्याच्या विरुद्ध दिशेला असते. जेव्हा धूमकेतू सूर्याच्या एका बाजूकडून दुसऱ्या बाजूकडे जातो, तेव्हा त्याच्या शेपटीची दिशाही त्यानुसार बदलते.
याचाच अर्थ सूर्य आणि धूमकेतूमध्ये निश्चितपणे काहीतरी संबंध होता. नंतर 1577 मध्ये याहूनही आश्चर्यकारक बाब समोर आली. त्या वर्षी आकाशात एक धूमकेतू प्रकट झाला आणि डॅनिश खगोलशास्त्रज्ञ टायको बॅही यांनी त्याचा अभ्यास केला. टायको बॅही यांना टायको या नावानेच ओळखले जात असे. त्यांनी केवळ धूमकेतूच्या स्थितीच्याच नव्हे तर अंतराचाही अभ्यास केला.
आकाशात अशा प्रकारचे अब्जावधी पिंड अस्तित्वात आहेत आणि त्यांना धूमकेतू म्हणतात, ही गोष्ट आता स्पष्ट झाली आहे. हे धूमकेतू खडक, धूळ आणि साचलेले वायू यांपासून बनलेले असतात. सूर्याच्या जवळ आल्यानंतर उष्णतेमुळे त्यांच्यातील वायू सूर्याच्या विरुद्ध दिशेला पसरतात आणि सूर्याचा प्रकाश त्यातून परावर्तित झाल्यामुळे ते वायू चमकतात.
धूमकेतूला डोके आणि शेपटी अशा दोन भागांत विभागले जाते. डोक्याचा केंद्रबिंदू खूपच चमकदार असतो. सूर्याच्या विरुद्ध दिशेला वायू आणि बर्फाचा भाग चमकताना दिसतो, तो शेपटीसारखा दिसतो. सूर्यापासून दूर गेल्यानंतर यातील बर्फ आणि वायू पुन्हा केंद्रबिंदूपाशी सामावले जातात. त्यामुळे त्याची शेपटी लहान होत जाते. बऱ्याच वेळा धूमकेतू बिनशेपटीचेही बनतात. त्यावेळी ते एखाद्या छोट्या ताऱ्यासारखे भासतात. धूमकेतू टिकाऊ स्वरूपाचे नसतात; परंतु प्रत्येक धूमकेतूचा प्रकट होण्याचा कालावधी ठरलेला असतो.
1995 अखेर 878 धूमकेतूंच्या कक्षेची गणना पूर्ण झाली आहे. प्राप्त माहितीनुसार, 184 धूमकेतूंचा भ्रमणकाळ 200 वर्षांपेक्षा कमी आहे. पृथ्वीप्रमाणेच धूमकेतूही सूर्याच्या चारही बाजूंना परिक्रमा करतात. अशा प्रकारचे अनेक धूमकेतू असले तरी हॅलेचा धूमकेतू सर्वांत प्रसिद्ध आहे. त्याचा भ्रमणकाळ 76 वर्षांचा आहे. यापूर्वी तो 1986 मध्ये दिसला होता आणि यानंतर 2062 मध्ये दिसणार आहे.