प्रा. विजया पंडित
हवेद्वारे जे रोग पसरतात, ते अत्यंत घातक आणि झपाट्याने पसरणारे मानले जातात. कोविड-19 हा आजारसुद्धा हवेतून पसरत असण्याची शक्यता आहे, असे नुकतेच जागतिक आरोग्य संघटनेने (डब्ल्यूएचओ) म्हटले असून, त्या दृष्टीने आपल्या मार्गदर्शक सूचनांमध्ये बदलही केले आहेत.
आपल्याला होणारे संसर्गजन्य आजार अनेक मार्गांनी पसरत असतात. संसर्ग असणारे पाणी किंवा खाद्यपदार्थ सेवन केल्याने, डास किंवा किड्यांच्या दंशाने, रोगजंतू असलेल्या वस्तूला स्पर्श केल्याने किंवा संसर्ग पसरलेल्या हवेत श्वास घेण्यानेसुद्धा आपल्याला हे आजार होतात. वास्तविक, या मार्गांनी पसरणारे रोगजंतू, जीवाणू आणि विषाणू निरोगी शरीरात शिरून आजार उत्पन्न करतात.
हवेतून पसरणाऱ्या आजारांना एअरबोर्न डिसीज म्हणतात. जेव्हा रोग उत्पन्न करणारे जीवाणू (बॅक्टेरिया) किंवा विषाणू (व्हायरस) हवेच्या माध्यमातून एका रुग्णाकडून दुसऱ्या निरोगी व्यक्तीच्या शरीरात प्रवेश करतात, तेव्हा निरोगी व्यक्तीच्या शरीरात आजार पसरण्याची शक्यता असते. हवेद्वारे पसरणारे आजार अधिक संसर्गजन्य मानले जाण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे, या आजारांचे वाहक ठरणारे रोगजंतू हवेतसुद्धा अनेक तास जिवंत राहू शकतात आणि आजारांचा फैलाव करण्यास सक्षम राहू शकतात. हा संसर्ग एअरोसोलच्या माध्यमातून पसरते. या एअरसोलचा व्यास पाच मायक्रॉनपेक्षा कमी असतो.
रेस्परेटरी ड्रॉपलेट्स म्हणजे नाकातोंडावाटे उडणाऱ्या शिंतोड्यांचा व्यास पाच ते दहा मायक्रॉन असल्यामुळे पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीमुळे ते एक मीटरपेक्षा अधिक अंतर पार करू शकत नाहीत आणि काही मिनिटांतच जमिनीवर पडतात. परंतु जेव्हा हवेच्या माध्यमातून संसर्ग पसरतो तेव्हा एअरोसोल छोटे आणि हलके असल्यामुळे अधिक अंतर पार करू शकतात तसेच अधिक काळ हवेत राहू शकतात.
हवेमुळे पसरणाऱ्या आजारांचा संसर्ग रोगग्रस्त व्यक्ती शिंकल्याने, खोकल्याने, नाक स्वच्छ करण्याने किंवा खाकरा थुंकल्यामुळे पसरतो. परंतु जेव्हा संसर्गग्रस्त व्यक्ती न शिंकता, न खोकता, न थुंकतासुद्धा केवळ श्वास सोडते, बोलते, गाणे म्हणते किंवा हसते त्याही वेळी विषाणू पसरू शकतात, त्यामुळे हवेद्वारे पसरणारे आजार अधिक घातक बनतात.
हवेद्वारे पसरणाऱ्या आजारांची काही लक्षणे एकसारखी असतात. परंतु संसर्गाचा प्रकार आणि गांभीर्य या आधारे काही विशेष लक्षणेही दिसून येतात. सामान्य लक्षणांमध्ये खोकला, शिंक, छाती अवघडणे, नाक वाहणे, घशात खवखव, श्वासनलिका सुजणे, डोकेदुखी, अंगदुखी, भूक न लागणे आणि ताप येणे या लक्षणांचा समावेश होतो.
हवेद्वारे पसरणाऱ्या अधिकांश रोगांवर आराम करणे हाच सामान्य उपचार आहे. अशा व्यक्तींनी पाणी आणि द्रवपदार्थ अधिक प्रमाणात सेवन करायला हवेत. तरीही फरक न पडल्यास जीवाणूरोधी किंवा विषाणूरोधी औषधे दिली जातात. प्रकृती गंभीर बनल्यास रुग्णालयात दाखल करावे लागते.
मार्च 2020 मध्ये डब्ल्यूएचओने कोविड-19 हा एक श्वसनसंस्थेचा संसर्ग (रेस्परेटरी इन्फेक्शन) आहे, असे जाहीर केले होते. रुग्णाच्या नाकातोंडावाटे उत्सर्जित तरल पदार्थ किंवा ड्रॉपलेट्सच्या माध्यमातून तो पसरतो; हवेतून नव्हे, असेही डब्ल्यूएचओने स्पष्ट केले होते. हे ड्रॉपलेट्स म्हणजेच शिंतोडे वेगवेगळ्या आकाराचे असू शकतात. परंतु 32 देशांच्या 239 तज्ज्ञांनी आणि संशोधकांनी एका पत्राच्या माध्यमातून करोना विषाणू हवेद्वारे पसरत असल्याचे पुरावे अधोरेखित केले.
त्यानंतर डब्ल्यूएचओने अशी घोषणा केली की, करोना विषाणू हवेद्वारे पसरणारा असू शकतो. म्हणजेच आजाराचा फैलाव हवेच्या माध्यमातून होऊ शकतो. नेचर नावाच्या नियतकालिकात प्रकाशित झालेल्या वृत्तांतानुसार, करोना विषाणूच्या एअरोडायनॅमिक मॉडेलविषयी एक संशोधन करण्यात आले.
संशोधनादरम्यान विषाणूच्या रायबोन्यूक्लिक ऍसिडचे (आरएनए) मोजमाप घेण्यात आले. त्याद्वारे असे आढळून आले की, एअरोसोलच्या आकारातही विषाणू असतात. संसर्गग्रस्त रुग्णांच्या योग्य प्रकारे व्हेन्टिलेट केलेल्या खोल्यांमध्ये किंवा आयसोलेशन सेंटरमध्ये हे विषाणू कमी प्रमाणात असतात; परंतु संसर्गग्रस्तांनी वापरलेल्या स्वच्छतागृहांमध्ये मात्र ते मोठ्या संख्येने असतात.
अर्थात, कोविड-19 हवेद्वारे पसरतो की नाही, याबद्दल संशोधकांमध्ये एकमत नाही. अमेरिकेतील नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ऍलर्जी अँड इन्फेक्शियस डिसीजने म्हटले आहे की, हा आजार हवेद्वारे पसरतो, हे सिद्ध होण्याजोगे पुरावे अद्याप उपलब्ध झालेले नाहीत. एअरोसोल्स हे आपल्या उत्सर्जनाच्या ठिकाणापासून दोन मीटर अंतरापर्यंत संसर्ग पसरवू शकतात. त्यामुळे आता माणसा-माणसात सहा फूट अंतर राखणे आवश्यक मानले जात आहे.
विशेषतः बंद खोलीत हे अंतर कसोशीने पाळले गेले पाहिजे. शंका आल्याबरोबर संबंधित व्यक्तीची तपासणी होणे गरजेचे आहे. रुग्णवाहिका आणि व्हेन्टिलेटर्सची संख्या वाढविणे अशा स्थितीत आवश्यक ठरेल. रुग्णालयातील जी शौचालये कोविडग्रस्त रुग्ण वापरतात, ती अन्य रुग्णांसाठी बंद करावी लागतील. तसेच शौचालयांच्या सॅनिटायझेशनची चोख व्यवस्था करावी लागेल.