केऑस या इंग्रजी शब्दाचं मराठीत रूपांतर गोंधळ किंवा फापटपसारा असं करता येईल. परंतु त्याच्यामध्ये केऑसमध्ये अभिप्रेत असलेला अर्थ पूर्णपणे उतरत नाही म्हणून इंग्रजी शब्दच लेखात कायम ठेवला आहे.
आजच्या जगाकडे सर्वत्र केऑस आहे की काय असंच वाटतं. आपल्याला तर लहानपणापासून केऑसची सवय झालेली आहे. आई आपल्याला बाळपणी किती हा पसारा मांडलायस. आवर बघू सगळं असं अनेकदा म्हणाली असेल. आणि मोठेपणी बायको!
ऊर्जागतिविज्ञानामध्ये एक नियम आहे. त्यानुसार जसजसा काळ पुढे सरकत जातो तसतशी कुठल्याही व्यवस्थेतील सुसूत्रता विस्कळित होत जाते-म्हणजेच ती व्यवस्था केऑसकडे जाते. पूर्वीपेक्षा अलीकडे सर्वत्र केऑसच दिसून येत आहे. आपल्या पौराणिक ग्रंथांतील कालमापनेमध्ये चार युगं असतात. पहिलं सत्ययुग, नंतर त्रेतायुग, मग द्वापारयुग आणि सर्वात शेवटी कलियुग असे कालखंड सांगितलेले आहेत. या युगांमध्ये एका युगातून दुसऱ्या युगात जाताना व्यवस्था अधिकाधिक विस्कळित होते असंच अभिप्रेत आहे. याचाच अर्थ असा की सुव्यवस्थेकडून संस्कृती कलहाकडे किंवा कल्लोळाकडे जाते.
निसर्गाकडे पाहिलं तर सुव्यवस्था आणि केऑस ह्या दोन्ही दृष्टीस पडतात. जिथे जिथे सममिती (सिमेट्री) आहे तिथे सुव्यवस्था दिसून येईल. उदाहरणार्थ, सूर्यमालेतील सर्व ग्रह आणि बहुतांश उपग्रह हे गोलाकार आहेत. आजूबाजूच्या सृष्टीतही सुव्यवस्थेची जाणीव होते कारण पाना-फुलांकडे पाहिल्यास त्यांच्यात सममिती (सिमेट्री) दिसेल. संयुक्त पानांची रचना ही प्रमाणबद्ध आणि विशिष्ट गुणोत्तरातच असते. याचाच अर्थ इथे सुव्यवस्था (सिस्टिम) आहे. मनुष्यासह इतर प्राण्यांच्या शरीराची (निदान बाह्य) रचना पाहिल्यास तिथेही सममिती दिसते. म्हणजे रचनेत सुव्यवस्था आहे.
परंतु यापलीकडे पाहिल्यास केऑसही दिसून येईल. वृक्षाचं खोड वेडंवाकडं वाढलेलं दिसतं. इथे सुव्यवस्थेचा अभाव आहे कारण सममिती नाही. पृथ्वी आणि इतर ग्रह गोल दिसत असले तरी पृष्ठभाग उंचसखल, ओबडधोबड असा दिसतो. नदी-नाले, डोंगर यांच्याबद्दलही असंच म्हणता येईल. यात प्रमाणबद्धतेचा पूर्णपणे अभाव आहे. हे सगळं चक्रावून सोडणारं आहे. निसर्ग आणि हे विश्व जसं सुव्यवस्थित आहे तसं केऑसनं देखील व्यापलं आहे. ग्रहादिक वैश्विक गोष्टी गोलाकार आहेत.
त्यांच्या कक्षा लंबवर्तुळाकार आहेत. तसंच दीर्घिका (गॅलॅक्सी) याही भौमितिक प्रमाणबद्ध आकारात आहेत. परंतु इथून पुढे सुव्यवस्थेचा अभाव जाणवतो कारण दीर्घिका असमतोल पद्धतीनं विश्वात फेकल्या गेलेल्या दिसतात. अनेक तत्वज्ञ विश्वरचनेची तुलना वृक्षाशी करतात. जशी पानाफुलांमध्ये प्रमाणबद्धता आणि भौमितिक रचना दिसते तशीच रचना ग्रहतारकगोल आणि दीर्घिकांमध्ये दिसते पण खोडामध्ये जसा केऑस दिसतो त्याचप्रमाणे दीर्घिकांची व्याप्ती आणि तेजोमेघ यांच्यामध्ये केऑसचं अस्तित्व जाणवतं.
अनेक तत्वज्ञ आणि गणितज्ञ यांचं म्हणणं असं आहे की केऑसदेखील गणितात बांधणं शक्य होईल. केऑसमध्ये अदृश्य सुसूत्रता असू शकेल. केऑसमध्ये सममिती दिसली नाही तरी त्यातील कार्यपद्धतीमुळे व्यवस्थेला मदत होते असाही मुद्दा मांडला जातो. आणि हे खरंही आहे. मानवी शरीराचा बाह्याकार जरी सममिती दर्शवीत असला तरी शरीराच्या अंतर्रचनेत सममिती नाही हे स्पष्ट आहे. हृदय एका बाजूला आहे तर जठर यकृतादी अंतर्गत अवयव सममितीत अजिबात मोडत नाहीत.
हे सगळं खरं असलं तरी मानवी शरीराच्या नियमबद्ध कार्यासाठी या केऑस असलेल्या अंतर्रचनेचा उपयोग होतो हे खचित. त्यामुळे केऑसचा व्यवस्थेशी संबंध नक्कीच दृढ होतो. असंच काहीसं इतस्ततः केऑसमध्ये फेकलेल्या दीर्घिका आणि तेजोमेघ यांच्या बाबतीत असावं आणि या प्रकाराचा विश्वव्यापाराशी काहीतरी संबंध असावा असं विद्वानांचं मत आहे.
मी एकदा अळ्यांसारख्या लाल-तपकिरी कीटकांचा मोठा समूह एका दिशेनं जात असलेला पाहिला होता. ते सर्व कीटक म्हणजे जणू एकच प्राणी आहे असं भासत होतं. समूहाची हालचाल ही केऑसची भावना प्रतीत करत असली तरी ते खूप छान वाटत होतं. डिस्कव्हरीवरील एका डॉक्युमेंटरीत आकाशातून स्थलांतर करीत असलेले प्राणी दाखवले होते, तो एका अर्थी केऑस असला तरी त्यातही सौंदर्य होतं. तेव्हा केऑसमध्येही अर्थ असला पाहिजे बरं का?
– श्रीनिवास शारंगपाणी