जे सूर्यालाही कधी दिसत नाही ते पाहण्याची मक्तेदारी आणि इतरांना दाखवण्याची जबाबदारी खरंतर कवींची. कवींना पिंडात ब्रह्मांड दिसतं, सोन्याची लंका पितळेची दिसते आणि समुद्राच्या लाटा चांदीच्या दिसतात. झाडाच्या डोक्यावरची फुलं राजमुकुटासारखी दिसतात आणि मांजराचं पिलूही वाघापेक्षा हिंस्र दिसतं. चित्रकारांचं मात्र तसं नाही.
ऍबस्ट्रॅक्ट म्हणजे अमूर्त शैलीतील चित्रं काढणारे आणि स्वतःची स्वतंत्र शैली विकसित करणारे कलाकार वगळले तर चित्रकारांना समोरचं दृश्य अथवा व्यक्ती जशीच्या तशी कॅनव्हासवर उतरवावी लागते. अर्थात, राजेशाहीच्या जमान्यात जगभरात थोडी वेगळी परिस्थिती होती. राजघराण्यातील व्यक्तींची चित्रं संबंधित व्यक्तीला पसंत पडतील, अशा बेतानं काढावी लागत असत. प्रमाणबद्ध नसलेल्या व्यक्ती तशा दाखवणं, पार्श्वभूमी चांगली नसेल तर ती तशी करून घेणं अशा तडजोडी चित्रकारांना कराव्या लागत असत.
पुढे चित्रकारांचा कुंचला राजप्रसादांमधून बाहेर पडून शेतात, खाणीत, झोपडीत जाऊ लागला आणि चित्र बदललं. कष्टकरी माणसाची छबी जशीच्या तशी कॅनव्हासवर उमटू लागली. कपाळावरच्या आठ्या, चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्या आणि डोळ्यातल्या भावांमधून माणसाच्या वेदना व्यक्त होऊ लागल्या. हाच प्रवास पुढे अमूर्त शैलीपर्यंत पोहोचला. चित्र रेखाटणाऱ्यानं त्याच्या मनातील भावतरंग कॅनव्हासवर रंगफेक करून उतरवायचे आणि आस्वादकानं ते चित्र पाहून आपल्या मनात जो तरंग उमटेल तो घेऊन चित्रदालनातून बाहेर पडायचं, अशी निराळीच संस्कृती विकसित झाली.
आज एआय म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्तेनं कुंचला आपल्या हाती घेतलाय. खरंतर एआय आर्टिस्ट म्हणजे चित्रकार नव्हे. परंतु फोटोंमध्ये बदल करून आपल्याला हवं तसं “चित्र’ निर्माण करण्याचं कसब तंत्रज्ञानाच्या साह्यानं त्यांनी विकसित केलंय. “जे न देखे रवी..’ हे कवीचं पालुपद या आर्टिस्टना लागू होतं. असे आर्टिस्ट कमी असले तरी त्यांना दिसणारी सृष्टी मात्र दृष्टीआडची आहे. अशाच एका कलाकाराचा कारनामा सध्या खूप गाजतोय. आपल्या कल्पनाशक्तीच्या जोरावर या पठ्ठ्याने जगातल्या अतिश्रीमंत व्यक्तींना गरीब करून टाकलंय. डोनाल्ड ट्रम्प, बिल गेट्स, मार्क झुकरबर्ग, वॉरेन बफे, जेफ बेजोस, ऍलन मस्क ही मंडळी जगातल्या सगळ्यात तगड्या कंपन्यांवर मालकी असणारी. परंतु या व्यक्तींना विपन्नावस्था प्राप्त झाली,
त्यांच्यावर झोपडपट्टीत राहण्याची वेळ आली, तर ते कसे दिसतील? यातली बरीच मंडळी चित्रांत कळकट-मळकट कपड्यांमध्ये दिसतात. काहीजण तर उघडेच दिसतात. जेवढे कपडे आहेत तेही “अंगाबरोबर’ नाहीत, म्हणजेच मागून आणलेले असावेत, असं वाटतं. पांढरा बनियन घातलेले ट्रम्प, मळका टी-शर्ट घातलेले मुकेश अंबानी, कळकट टी-शर्ट आणि बर्म्युडा घातलेले झुकरबर्ग, झोपडीसमोर उभे राहिलेले बेजोस, अशी ही चित्रमालिका खूपच इंटरेस्टिंग आहे.
संबंधित कलावंतांचा “हिंडेनबर्ग’शी काही संबंध नसावा, असं गृहित धरून याकडे फक्त एक कला म्हणून पाहिलं जाईल, अशी आशा करूया. मात्र, कल्पनेतसुद्धा अतिश्रीमंत व्यक्ती अतिगरीब झाल्यात, हे तितकंसं बरोबर वाटत नाही. कल्पनेत तरी आमचा शेतकरी प्रचंड श्रीमंत झालाय, असं दाखवता आलं असतं. कामगाराच्या अंगावर सूट-बूट चढलेलाही दाखवता आला असता. पण करणार काय? श्रमिक मंडळी “सेलिब्रिटी’ नाहीत आणि त्यांची बदललेली चित्रं “सेलेबल’ नसल्यामुळे त्यांना टीआरपीही नाही!
हिमांशू