डॉ. मेघश्री दळवी
एकेकाळी “द ग्रेट ऑस्ट्रेलियन बॅरियर रीफ’ पाहायला अख्खं जग लोटायचं. जगातले एक नैसर्गिक आश्चर्य, चीनच्या भिंतीहूनही लांबच लांब पसरलेली जिवंत प्रवाळांची हजारांहून अधिक बेटे आणि त्यांच्या कानाकोपऱ्यात अत्यंत सहज सहजीवन जगणारे असंख्य समुद्री जीव. पाहणाऱ्याचे भानच हरपून जायचे.
मात्र, आज हा दोन हजार किलोमीटरहून अधिक लांबीचा प्रवाळसमूह निम्माच उरलाय. केवळ हे रीफच नव्हे तर एका पाहणीनुसार गेल्या 30 वर्षांमध्ये जगातली जवळजवळ निम्मे प्रवाळ मृत झाले आहेत. त्याचे कारण ग्लोबल वॉर्मिंग आणि प्रदूषण. समुद्राचे तापमान वाढले की ही सुंदर लाल-पिवळी-गुलाबी-केशरी प्रवाळे अक्षरश: पांढरीफटक पडत आहेत. त्यांना अन्न पुरवणारी शैवाल नाहीशी झाली की हळूहळू मरून जात आहेत. आज “द ग्रेट ऑस्ट्रेलियन बॅरियर रीफ’जवळ स्कूबा डायव्हिंग करणारे अनेकजण प्रवाळांचे हे उरलेले सांगाडे पाहून खंत व्यक्त करतात.
प्रवाळ आणि त्यांच्या सोबतीने राहणारे सागरी जीव ही एक स्वयंपूर्ण परिसंस्था (इकोसिस्टम) असते. संशोधकांच्या मते ही परिसंस्था समुद्रातली मूलभूत अशी तीसहून अधिक कामे पार पाडत असते. समुद्र स्वच्छ ठेवणे, शैवाल असल्याने ऑक्सिजन उत्सर्जित करणे, इतर लहानमोठ्या जीवांना अन्न उपलब्ध करून देणे अशी ही कामे थंडावली तर काय होईल याची नुसती कल्पना करून बघा! केवळ सागरी जीवच नव्हे तर आपण जमिनीवरचे जीवही त्यामुळे धोक्यात आहोत.
गेली काही वर्षे ही धोक्याची घंटा वाजते आहे. त्यामुळे ग्लोबल वॉर्मिंगच्या दुष्परिणामांवर काम करणारे शास्त्रज्ञ या प्रवाळांवरही प्रयोग करत होते. त्यात होते डॉ. डेव्हिड वॉन. एकदा एका टॅंकमधून एक प्रवाळ बाहेर काढताना त्यांच्या हातून त्या प्रवाळाचे दहा-पंधरा चिमुकले तुकडे झाले. ते तिथेच राहिले आणि नवल म्हणजे अवघ्या तीन आठवड्यांमध्ये ते वाढून चक्क मूळ प्रवाळाच्या आकाराचे झाले. ही वाढ चाळीस पट वेगाने होती. हे कसे झाले, पाहता पाहता त्यांनी या दिशेने आणखी प्रयोग केले आणि या सर्व प्रयोगांचे फलित म्हणजे प्रवाळांना वाचवण्याचा हा सोपा नैसर्गिक उपाय. पीव्हीसी पाइपची एक झाडासारखी रचना करून पाणबुडे ती खोल समुद्रात घेऊन जातात. तिथे तिला नीट आधार देऊन उभे केले जाते आणि त्या पाइपच्या फांद्यांवर प्रवाळाचे छोटे तुकडे लटकावले जातात. तिथे ते वेगाने वाढून आपापली लहान बेटे निर्माण करतात. मग पाणबुडे ही बेटे नेऊन प्रवाळी खडकांवर रोपण करतात. पाहता पाहता मासे, स्पंज, शंख-शिंपले, कासव त्यांच्या आसऱ्याला येतात आणि अवघ्या तीन वर्षांमध्ये तिथे एक परिपूर्ण प्रवाळीय परिसंस्था निर्माण होते.
अमेरिकेतील फ्लोरिडात अनेक ठिकाणी असे प्रयोग यशस्वी झाले आहेत. मालदीवमध्ये नुकतीच थ्रीडी प्रिंटिंग केलेल्या सिरामिक रचनेवर प्रवाळांची बेटे लावण्यात आली आहेत. सोबत फार्म्सवर प्रवाळांची छोटी बेटे तयार करून ती समुद्रात रोपण करायचे प्रयत्नही सुरू आहेत. पुन्हा एकदा निसर्गानेच उपाय दिला आहे, आपण फक्त तो प्रामाणिकपणे करून प्रवाळांची बेटे जगवायची आहेत.