शिल्पकार, चित्रकार, संगीत तज्ज्ञ, साहित्यिक व ज्योतिषशास्त्राचे जाणकार, असे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व रघुनाथ कृष्ण फडके यांचा आज स्मृतिदिन. त्यांचा जन्म मुंबईजवळील वसई येथे 27 जानेवारी 1884 रोजी एका सामान्य कुटुंबात झाला. शिल्पकलेसोबतच त्यांना संगीताचीदेखील आवड होती. ते स्वतः गायन-वादन शिकवीत असत. नाट्यसंगीतकार भास्करबुवा बखले यांनादेखील फडके यांनी तबल्याची साथ केली होती.
लहानपणापासूनच त्यांना मूर्तिकलेचा छंद होता. चित्रकार श्रीनिवासराव हरपणहळ्ळी यांनी रघुनाथ यांच्यातील शिल्पकलेचे गुण ओळखून त्यांना शिल्पकलेचे धडे दिले. त्यांच्या प्रोत्साहनामुळे फडके यांनी “प्रवचन’ हे एका वृद्ध माणसाचे पहिले शिल्प घडवले. बॉंबे आर्ट सोसायटीच्या प्रदर्शनात याच शिल्पाला गव्हर्नरांच्या हस्ते सुवर्णपदक मिळाले. हेच शिल्प पुढे भारत शासनातर्फे इंग्लंड येथील वेम्ब्ले आणि अमेरिकेतील फिलाडेल्फिया येथील प्रदर्शनांत पाठविण्यात आले होते. मध्यंतरीच्या काळात ताडदेव, मुंबई येथे त्यांनी आपला स्टुडिओ उभारला आणि देवदेवतांच्या मूर्ती बनवण्याचे काम सुरू ठेवले.
वर्ष 1917 च्या दरम्यान फडके यांनी “हालती चालती मेणाची चित्रे’ हे प्रदर्शन मुंबई येथे भरविले. या चित्रप्रदर्शनाला भरभरून प्रतिसाद मिळाला व चांगली अर्थप्राप्तीही झाली. त्यामुळे अशी चित्रप्रदर्शने ते भरवू लागले. यामध्ये देवदेवतांच्या मूर्ती, शेतकरी जोडपे, मंदिरात जाणारी युवती, तत्कालीन नेते अशा विविध प्रकारच्या मूर्ती असत. 1925 मध्ये इंग्लंड येथील वेम्ब्ले येथील प्रदर्शनात ही मेणाची हालती चित्रे त्यांनी पाठविली होती. तेथेही या प्रदर्शनाला खूप लोकप्रियता लाभली. 1926 मध्ये अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यदिनाच्या निमित्ताने फिलाडेल्फिया येथेही हे प्रदर्शन पाठविण्यात आले. यासाठी फिलाडेल्फियाच्या महापौरांकडून फडके यांना प्रशस्तीपत्रक मिळाले होते. सुमारे दहा वर्षे ते प्रदर्शने भरवीत असत (1917-1927).
फडके यांची कला बहरत असताना भारतात स्वातंत्र्यलढ्याचे वारे वाहू लागले होते. त्यांच्या कलाकृतींवरही या वातावरणाचा परिणाम झाला. या काळातील त्यांच्या प्रदर्शनांत त्यांनी शोकाकुल हिंदमाता, तिच्याभोवती लाला लजपतराय, लोकमान्य टिळक, दादाभाई नौरोजी आदी नेतेमंडळींचे तसेच महात्मा गांधींचा तुरुंगवास, या काळात महात्मा गांधींवर झालेली शस्त्रक्रिया इत्यादी विषय आपल्या कलेच्या माध्यमातून मांडले. ही शिल्पे खूपच लोकप्रिय झाली होती. “हेरॉल्ड’ या इंग्रजी वृत्तपत्राच्या आवृत्तीत देखील याची दखल घेतली गेली होती. या प्रदर्शनामुळे फडके यांना खूप प्रसिद्धी मिळाली.
मात्र, एक इंग्रज पत्रकार बी. जी. हॉर्निमन यांनी त्यांची मेणाचे पुतळे बनवणारा कारागीर म्हणून हेटाळणी केली आणि त्यापेक्षा शिल्पकार होण्याबाबत सुचविले. त्यामुळे मोठी आर्थिक प्राप्ती देणारे प्रदर्शन थांबवून ते शिल्पकलेकडे वळले. लोकमान्य टिळक, महात्मा गांधी यांच्याशी त्यांच्या ओळखी झाल्या होत्या. लोकमान्य टिळकांनी त्यांच्यावर पुणे येथील शिवाजी मंदिरासाठी शिवशिल्प (शिवछत्रपतींचा अर्धपुतळा) करण्याचे काम सोपविले. टिळकांच्या निधनानंतर हे शिवरायांचे पहिले संगमरवरातले स्मारकशिल्प 1923 मध्ये शिवाजी मंदिरात बसविण्यात आले. गिरगाव चौपाटीवरील टिळकांचा पुतळाही त्यांनीच बनविला आहे.
दरम्यान, धारच्या संस्थानिकांच्या बोलावण्यावरून फडके धार येथे गेले व तेथे आपला स्टुडिओ काढून त्यांनी शिल्पे घडवली. तेथे त्यांनी उदाजीरावांचा पुतळा बनवला व इतरही अनेक लहान-मोठे पुतळे तयार केले. आज धार येथे त्यांचा स्टुडिओ बघण्यासाठी कलाप्रेमी व पर्यटक आवर्जून येतात. उज्जैनच्या विक्रम विद्यापीठाने त्यांना डॉक्टरेट बहाल केली. भारत सरकारने पद्मश्री पदवीने सन्मानित केले. 18 मे 1972 रोजी त्यांचे निधन झाले.
माधव विद्वांस