शिवकालीन आणि पेशवेकालीन पुण्याची ओळख आता बदलत गेली आहे. नव्या पुण्यामध्ये स्कायस्क्रॅपर्स अर्थात गगनचुंबी इमारती दिसत आहेतच. अशातच पुण्याच्या सार्वजनिक परिवहनात मेट्रोची नवी भर पडते आहे. आयटी कॅपिटल ऑफ महाराष्ट्र, ऑटोमोबाइल हब, स्पोर्टस सिटी यासह सांस्कृतिक राजधानी अशी बहुरंगी ओळख पुण्याला मिळाली आहे. एक नजर बदलत्या पुण्यावर…
चकोर माने
पेशवेकालीन पुणे…
पहिल्या बाजीरावाच्या काळात व विशेषतः वर्ष 1730 नंतर पुण्याचे वैभव वाढत गेले. खऱ्या अर्थाने पुणे हीच मराठी राज्याची त्या वेळी राजधानी बनली होती. एका मोठ्या राज्याच्या राजधानीचे वैभव स्वाभाविकच या शहराला येऊ लागले होते. नंतरच्या काळात या शहराने पुष्कळ चढ-उतार पाहिले; परंतु वर्ष 1801 च्या सुमाराला पुण्याची बाजारपेठ ही भारतातील एक समृद्ध बाजारपेठ बनली होती, असे दिसते. या वेळी भारतातील अनेक प्रांतांतील निवडक फळे पुण्याच्या बाजारात येत होती; परंतु त्याचप्रमाणे इंग्लंड, फ्रान्स, पोर्तुगाल, हॉलंड अशा युरोपातील अनेक देशांतील वस्तूदेखील येथील बाजारपेठेत दिसत होत्या.
वर्ष 1801 मध्ये कर्नल वेल्स हा पुण्यात आला होता. त्या वेळी पुण्याच्या बाजार पेठेचे त्याने केलेले वर्णन हे खरोखरच विलोभनीय आणि उद्बोधक आहे. तो म्हणतो, येथील फळ बाजार नानाविविध फळांनी खच्चून भरला आहे. येथे कलिंगडे, अंजीर, खरबुजे, खजूर, मनुका, डाळिंबे, सफरचंद, बदाम, आंबे यांची गर्दी झाली आहे. कस्तुरीचा व्यापार देखील मोठ्या प्रमाणावर आहे. त्याचप्रमाणे अनेक प्रकारच्या देशी भाज्यांनी सर्व मंडई भरून गेली आहे. थोडक्यात, पुणे शहर म्हणजे सर्व मराठी साम्राज्याच्या व्यापारचे एक केंद्र झाले आहे. शहरात युरोप, चीन आणि हिंदुस्थानातील निरनिराळे प्रांतातील अनेक वस्तू विक्रीला मांडून ठेवलेल्या आहेत.
वर्ष 1803 मध्ये पुणे हे महाराष्ट्रातील व्यापाराचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते. नाना ठिकाणांहून येथे हर-तऱ्हेच्या वस्तू बाजारात येत. पुण्याच्या या वैभवाचे वर्णन एका तत्कालीन इंग्रज प्रवाशाच्या प्रवासवर्णनातून मिळते. त्यात म्हटले आहे, पुणे ही एक वैभवाने नटलेली आणि व्यापारउदीमाने गजबजलेली नगरी आहे, सरदार-दरकदार यांच्या नोकरचाकरांची कामे करण्यासाठी शहरभर एकच धांदल असते. सर्व ठिकाणांहून संपत्तीचा प्रवाह पुण्याकडे वाहत येत आहे. इतर राज्यांचे वकील वा पाहुणे येथे राहत असत. पेशव्यांना खूष करण्यासाठी ते बराच खर्च करतात. त्याचप्राणे पेशव्यांच्या दरबारी असलेले नोकरचाकर पेशवे सरकारला नजराणे देतात व प्रसंगी मिरवणूक काढून सर्व शहर आतषबाजीने झगझगाटून टाकतात. शहरात सगळीकडे शस्त्रधारी अनेक लोक इकडून तिकडे मोठ्या ऐटीत जाता-येताना दिसतात. ऐटबाज उमदे घोडे पायातल्या घुंगरांचा मंदमधूर आवाज करीत हिंडत असतात. शृंगारलेले मोठमोठे हत्ती रस्त्यांतून मंदगतीने चालत असतात. पुण्याच्या या वैभवात भर टाकणारी मोठी बाजारपेठ वसलेली आहे. युरोप, चीनमधून येथे अनेक वस्तू विक्रीस आलेल्या असतात.
पुणे- द स्पोर्टस् सिटी
आता आजच्या काळाचा विचार केला, तर पुण्याची ओळख ही खूपच बदललेली दिसते. “महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी’ अथवा “पेन्शनरांचे शहर’ यापेक्षा पुणे आता नव्याने व्यापार उद्योगाचे शहर बनले आहे. लोकसंख्येपेक्षा जास्त वहाने पुण्यात असल्याचा अहवालही वर्ष 2019 मध्ये प्रकाशित झाला आहे.
बालेवाडी येथील छत्रपती शिवाजी क्रीडानगरी हे राष्ट्रीय स्पर्धा, राष्ट्रकुल युवा स्पर्धा (कॉमनवेल्थ गेम्स) यासह बॅडमिंटन, ऍथलेटिक्स, हॉकी, टेबल टेनिससह बॉक्सिंग आणि अन्य स्पर्धांसाठी महत्त्वाचे केंद्र बनले आहे. कुस्तीगिर परिषद, विविध तालमी, गहुंजे येथील अद्ययावत महाराष्ट्र क्रिकेट संघटनेचे स्टेडियम, नेहरू स्टेडियम यासह अनेक क्रीडा संकुले, डेक्कन जिमखाना, पीवायसी हिंदू जिमखाना, सणस स्पोर्टस ग्राऊंड अशी अनेक क्रीडाकेंद्रे पुण्यात एकवटली असल्याने पुण्याची क्रीडा संस्कृतीही वाढीस लागली आहे. पुणे इंटरनॅशनल मॅरेथॉनमुळेही पुणे आंतरराष्ट्रीय नकाशावर गेले आहे.
पुणे – “डेट्रॉईट ऑफ इंडिया’
पुण्याच्या अवतीभवती असलेल्या औद्योगिक वसाहतींमध्ये ऑटोमोबाईल उद्योग भरभरटीला आला आहे. त्यामुळे पुण्याला “डेट्रॉईट ऑफ इंडिया’ असेही संबोधले जाते. त्यामध्ये अगदी बजाज ऑटो, महिन्द्र अँड महिंद्रपासून, टाटा मोटर्सपर्यंत असलेल्या अस्सल स्वदेशी कंपन्या तर आहेतच; शिवाय मर्सिडिझ बेन्झ, जनरल मोटर्स, फोक्सवॅगन, प्रिमिअर मोटर्स आणि जेसीबी कन्स्ट्रक्शन व्हेईकल्स कंपनी अशा दिग्गज कंपन्यांनीही आपले बस्तान बसवले आहे. गेल्या दशकात दहा हजार कोटींपासून या व्यवसायाने आता 40 हजार कोटी रुपयांपर्यंत मजल मारल्याचे दिसून येते.
“सिलिकॉन व्हॅली ऑफ महाराष्ट्र’
पुण्यामध्ये माहिती आणि तंत्रज्ञानाचाही मोठा साठा आहे. राजीव गांधी इन्फोटेक पार्क, सायबरसिटी आयटी पार्क, ईऑन फ्री झोन आयटी पार्क, एसपी इन्फोसिटी आयटी पार्क, आयटी पार्क, तळवडे आयटी पार्क, आयसीसी टेक पार्क, सेरेब्रम आयटी पार्क, वेकफिल्ड आयटी सिटी इन्फोपार्क आणि गीगा स्पेस टेक पार्कसह वर्ल्ड ट्रेड सेंटरमध्ये 450 हून अधिक आयटी कंपन्या, बीपीओ कंपन्यांमुळे हजारो युवक रोजगारासाठी येथे स्थिरावले आहेत.
“मालामॉल पुणे’
पारंपरिक शॉपिंगची पुण्यासाठी बदललेली व्याख्या म्हणजे मॉल-संस्कृती. बिगबझार, सेंट्रल मॉलपासून एसजीएस, डिमार्ट आणि शॉपर्स स्टॉपसारखे मॉल्स होय. विविध ऑफर्स, सततची डिस्काऊंट्सची आकर्षणे तसेच विशिष्ट विषयाला वाहिलेले मॉल्स पाहता, पुण्यातले शॉपिंग कल्चर एकदम बदलून गेले आहे. एकदाच मॉलमध्ये जायचे आणि महिन्याची खरेदी पूर्ण करायची, असे आता राहिलेले नाही. शिवाय तुळशीबाग, एफसी रोड, लक्ष्मी रोड अशा ठिकाणची शॉपर्सची गर्दी आहेच.