पुणे – मराठी भाषेच्या अमृतमय गोडीचे वेड सातासमुद्रापार-जगभरात लावणाऱ्या शब्दकोशकार मेजर थॉमस कॅंडी या मायमराठीच्या निष्ठावान सेवकाची समाधी मात्र महाबळेश्वरमध्ये उपेक्षितच राहिली आहे. मेजर कॅंडी यांनी 40 वर्षे मराठी भाषेची सेवा तर केलीच, पण शैलीदार मराठी लेखनालाही आपल्या कार्याने नवी दिशा दिली.
मराठीत विरामचिन्हांचा वापर त्यांच्यामुळेच सुरु झाला. ब्रिटिशांच्या राजवटीत लष्करात भाषा दुभाषकाची नोकरी करणाऱ्या मेजर कॅंडी यांनी, त्या सेवेत असताना लेफ्टनंट, कॅप्टन, मेजर अशी अधिकारपदे भूषवली. पण जीवनाच्या शेवटच्या क्षणापर्यंत मराठी भाषेची सेवा हा विद्वान पंडित करीत राहिला आणि शेवटी मराठी मातीतच त्याने चिरकाल विश्रांती घेतली.
ब्रिटिश अधिकारी आणि कर्मचाऱ्यांना मराठी भाषा समजणे सोपे जावे यासाठी मोल्सवर्थ यांनी मराठी, इंग्रजी, शब्दकोश तयार करायच्या सुरु केलेल्या कामात, कॅंडी यांचे योगदान मोलाचे होते. मोल्सवर्थ इंग्लंडला निघून गेल्यावर कॅंडी यांनीच रेंगाळलेला हा शब्दकोशाचा प्रकल्प 1840 मध्ये पूर्ण केला. 1851 मध्ये त्यांनी इंग्रजी, मराठी शब्दकोशाचे काम सुरु केले. साठ हजारांच्यावर मराठी शब्दांना पर्यायी इंग्रजी शब्द त्यांनी शोधून काढले.
हा कोश इंग्रजी आणि मराठी भाषकांना दोन्ही भाषा समजायसाठी त्या काळात आणि सध्याही अत्यंत उपयुक्त असाच आहे. शब्दकोशाच्या निर्मिती आणि संशोधनाच्या कार्यात कॅंडी यांना पुण्यातल्या विद्वानांचेही सहाय्य मिळाले. त्यामुळेच मोल्सवर्थ यांच्या शब्दकोशा इतकाच त्यांचाही शब्दकोश मराठी भाषेसाठी अमूल्य ठरला.
13 फेब्रुवारी 1804 मध्ये सामान्य कुटुंबात जन्मलेल्या थॉमस कॅंडी यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापीठातल्या मॅक्डेलेन कॉलेजमधून भारतीय भाषांचा अभ्यास करून पदवी मिळवली आणि वयाच्या अवघ्या 18 व्या वर्षी इस्ट इंडिया कंपनीच्या पायदळात ते दाखल झाले. लष्करात दुभाषी आणि क्वार्टर मास्टर या कामाची जबाबदारी त्यांच्यावर होती. मोल्सवर्थ यांच्याबरोबर शब्दकोशाच्या कामाचा अनुभव घेतानाच त्यांनी प्राचीन आणि अर्वाचीन मराठी भाषेचा प्रचंड अभ्यास केला.
मराठी कोश रचनेचा प्रारंभ करणाऱ्या कॅंडी यांनीच इंग्रजी-मराठी शब्दकोशाबरोबरच मराठी भाषेत साधेसोपे आणि प्रवाही-शैलीदार लेखन कसे करावे, यासाठी अनेक लेखकांना मार्गदर्शनही केले. इंग्रजी राजवटीच्या काळात मराठी भाषेतील वाक्यरचनेतील विस्कळीतपणा काढून टाकून, प्रवाही भाषाशैलीचा वापर त्यांनी सुरु केला. मराठी भाषेसाठी इंग्रजी-मराठी कोश हे त्यांचे चिरंतन स्मारक होय.
अशा या थोर मराठी-विद्वान पंडिताचा मृत्यू 26 फेब्रुवारी 1877 रोजी महाबळेश्वरच्या माल्कम पेठमध्ये झाला आणि महाबळेश्वरच्या दफनभूमीतच त्यांच्या पार्थिवावर अंत्यसंस्कार झाले.
कॅंडी यांचे कार्य असे आहे…
1835 मध्ये हिंदी कॉलेजचे प्राचार्य
दक्षिण महाराष्ट्रातील सरकारी शाळांचे अधिकारीपद
1837 मध्ये पुणे पाठशाळेचे मुख्याध्यापक
मराठी पाठ्यपुस्तके आणि इंग्रजी ग्रंथांचे सुगम भाषांतर
नीतिज्ञानाची परिक्रमा आणि इंडियन पिनल कोडचे भाषांतर
नवीन लिपीधारा, विराम चिन्हांची परिभाषा, भाषण सांप्रदायिक वाक्ये, हिंदुस्थानचे वर्णन ही पुस्तके
इसापनिती कथा, हिंदुस्थानातील इंग्लिशांच्या राज्याचा इतिहास पुस्तकांचे भाषांतर
मराठी पाठ्य-पुस्तकांची निर्मिती
अनेक भाषांतरीत पुस्तकांचे संपादन आणि दुरुस्त्याही
1867 मध्ये डेक्कन कॉलेजमध्ये प्राध्यापक
ग्रंथ परीक्षण, मुद्रणालय, भाषांतर अशा प्रमुख जबाबदाऱ्या