देवयानी देशपांडे
लैंगिक शिक्षण आणि शिक्षकांच्या भूमिकेवर प्रकाश टाकणे म्हणजे स्त्रीविरोधी गुन्ह्यांचा गुंता सोडवण्याच्या दिशेने आणखी एक पाऊल टाकणे…
पालकांनंतर सामाजिकीकरणाच्या प्रक्रियेतील दुसरी महत्त्वाची भूमिका शिक्षकांची असते. घरानंतर दुसऱ्यांदा एखादे मूल पालकत्वाच्या नात्याने शिक्षकांच्या संपर्कात येते. शिक्षक केवळ अभ्यासक्रम पूर्ण करण्याखेरीज मार्गदर्शकाची देखील महत्त्वपूर्ण भूमिका पार पाडतात. एकीकडे प्रसार माध्यमांद्वारे मुलांपर्यंत पोहोचणारे लैंगिक गुन्ह्यांचे पडसाद आणि लैंगिक गुन्ह्यांमध्ये आरोपी म्हणून शिक्षकांचे वाढते प्रमाण यामुळे प्रस्तुत विषयाचा अधिक गांभीर्याने विचार करणे प्राप्त आहे.
लैंगिक गुन्ह्यांचा विचार करता, मुलांशी नेमका काय संवाद साधायचा आहे याबाबत शिक्षकांना नेमकी जाणीव असणे गरजेचे आहे. यामध्ये लैंगिक शिक्षणाचा मोठा भाग समाविष्ट आहे. सन 2011मध्ये तामिळनाडूमधील नागापट्टीनम इथे पाच वर्षांच्या मुलीचे लैंगिक शोषण करण्यात आले होते. मद्रास उच्च न्यायालयाने दिलेल्या या खटल्याच्या निकालामध्ये लैंगिक शिक्षणाचे महत्त्व अधोरेखित केले होते. लैंगिक शिक्षणामुळे मुलांना अयोग्य वर्तन ओळखता येईल आणि नेमके काय वर्तन झाले त्याबाबत व्यक्त देखील होता येईल. लैंगिक छळाच्या खटल्यांमध्ये पीडित मुले साधारणपणे चुकीची साक्ष देतात किंवा पालक त्यांना चुकीची साक्ष देण्यास भाग पाडतात. ही पीडित मुले उलटतपासणीच्या वेळी गोंधळून जातात. प्रश्नांनी गोंधळून गेल्याने पसरट किंवा अस्पष्ट उत्तरे देतात असे लक्षात येते. या अनुषंगाने, मुलांशी आडूनआडून बोलण्यापेक्षा त्यांना शरीराच्या विविध अवयवांची माहिती देणे आवश्यक ठरते ही बाब या निकालातून पुढे आली.
अन्यथा, पीडित मुले उलटतपासणीमध्ये “मला योग्य वाटले नाही’, “त्याने/तिने मला तिथे स्पर्श केल्यावर मला अवघडल्यासारखे वाटले’ ही किंवा तत्सम उत्तरे देतात. त्यांच्या अशा अस्पष्ट उत्तरांमुळे बचावपक्षाच्या वकिलांचे चांगलेच फावते. पीडिताची साक्ष कितपत विश्वासार्ह मानावी याबाबत ते प्रश्नचिन्ह उपस्थित करतात. त्यामुळे न्याय मात्र दुरापास्त राहतो. मुलांना लैंगिक शिक्षण मिळाले असता, त्यांना चुकीचे लैंगिक वर्तन ओळखता येईल. त्यांच्या भावभावना शब्दांत व्यक्त करता येतील आणि लैंगिक शोषण नेमके उघड होईल. लैंगिक गुन्ह्यांतील पीडितांना न्यायदानाची प्रक्रिया नवी असल्याने भीतिदायक वाटते. याउलट मुलांना शालेय शिक्षणाचा एक भाग म्हणून लैंगिक शिक्षण देण्यात आले तर लैंगिक शोषणाला नेमका काय प्रतिसाद द्यायचा ते मुलांना कळेल. न्यायदानाच्या प्रक्रियेची स्पष्ट माहितीदेखील मिळेल. अन्यथा यातून न्यायही हाती लागणार नाही आणि समाजातील वातावरणदेखील गढूळ होईल.
शिक्षकांनीदेखील मुलांना अत्यंत सजग पद्धतीने लैंगिक शिक्षण देणे कळीचे ठरते. लैंगिक शिक्षणाच्या बाबतीत तंत्रज्ञानापेक्षा पालक आणि शिक्षक जोडीने अत्यंत आपुलकीने ही भूमिका पार पाडू शकतात. गरज आहे ती पाल्यांशी आणि विद्यार्थ्यांशी संवाद साधताना कोणतेही विषय निषिद्ध न मानण्याची आणि संवादावर मर्यादा न आणण्याची. तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून अश्लील चित्रफिती पाहून मुलांना हे शिक्षण घेता येईल हे अमान्य करता येणार नाही. मात्र त्याला माणूसपणाचा आणि आपुलकीचा स्पर्श असणार नाही हेदेखील मान्य करावेच लागते. काही अश्लील चित्रफितींमध्ये अत्यंत हिंसक चित्रण केलेले असते. वाढीच्या वयात मुले अशा चित्रफिती पाहू लागली तर त्याचा परिणाम त्यांच्या मनावर दीर्घकाळ रेंगाळत राहील. भविष्यातील पिढीचा विचार करता हे अत्यंत घातक ठरेल.
वस्तूकरण सिद्धान्ताचा आधार घेऊन एक बाब नमूद करावीशी वाटते. तंत्रज्ञान किंवा अश्लील चित्रफितींवर बंदी आणण्याखेरीज, संवादातून लैंगिक शिक्षण दिल्यास विरुद्धलिंगी व्यक्तीकडे पाहताना मुले लैंगिक उपभोग घ्यावयाची वस्तू म्हणून नव्हे तर भावभावना, संवेदना असलेला माणूस म्हणून पाहतील. भविष्यातील समाज सुदृढ असण्याच्या हेतूने ही बाब अत्यंत आवश्यक आहे.
अभ्यासक्रमात “लैंगिक शिक्षण’ हा विषय समाविष्ट करणे हे पाऊल स्वागतार्ह असले तरीदेखील हा विषय खरेतर अभ्यासक्रमाच्या बाहेरचा आहे आणि तो शिकवण्याची पद्धत देखील औपचारिक नाही. मित्रत्वाच्या आणि पालकत्वाच्या नात्याने त्या विषयाला कसा स्पर्श करता येईल हे खरे शिक्षकांचे कसब असणार आहे. शिक्षकांची पात्रता ठरवणारी प्रक्रिया किंवा परीक्षा शिक्षक विद्यार्थ्यांप्रती किती संवेदनशील आहे हे ताडून पाहात नाही हे समाज म्हणून आपले दुर्दैव आहे. समाजशास्त्रीय लेखनामध्ये अशा प्रकारचे विषय भारतीय संदर्भात हाताळले जाणे, भारतीय समाजाचा विचार करून समाजशास्त्रीय परिभाषेत या विषयाची नेमकी मांडणी करणे कालसुसंगत ठरेल. त्यानिमित्ताने शैक्षणिक आणि सामाजिक संस्थांच्या भूमिकांवर पुढील लेखात चर्चा करू यात.
लैंगिक गुन्ह्यांच्या मालिकांचे वृत्त वाचले की आरोपीच्या वाढीच्या काळात काही कमतरता असावी असे सहज वाटून जाते. ती कमतरता कुणी आणि कशी भरून काढायची हा प्रश्न सगळ्यांना पडणे मात्र आवश्यक आहे. मग ओघाने आपण पालक आणि शिक्षकांच्या भूमिकांवर अत्यंत काळजीपूर्वक विचार करू शकू.